Góry Izerskie są najdalej na zachód wysuniętym fragmentem Sudetów, którego większa część należy do Republiki Czeskiej. W całości pokrywają one około 1000km2. W granicach Polski znajduje się północno-wschodnia część pasma o powierzchni około 400km2.
Od wschodu i południowego-wschodu Góry Izerskie graniczą z Kotliną Jeleniogórską i Karkonoszami, od południa i południowego-zachodu z Górami Łużyckimi, a na północy łączą się z Pogórzem Izerskim. Natomiast granicę z Republiką Czeską tworzy jedna z głównych rzek tego pasma, Izera.
Pod względem budowy geologicznej Góry Izerskie w całości leżą w obszarze krystaliniku karkonosko-izerskiego. Ich środkową, niemal całą zachodnią oraz południową część budują granity średnioziarniste wchodzące w skład karkonoskiego masywu granitowego. Natomiast część północno-wschodnia, należąca do Polski, usytuowana jest na obszarze metamorfiku izerskiego, który tworzą gnejsy, granitognejsy oraz łupki łyszczykowe powstałe głównie w okresie orogenezy kaledońskiej.
Góry Izerskie tworzą rozległy i rozgałęziony system orograficzny. Najbardziej wyrazistą cechą ich rzeźby, która wyróżnia je na tle całych Sudetów, jest zachowana na znacznym obszarze stara powierzchnia denudacyjna. Ponadto bardzo charakterystyczny element stanowi obecność wypłaszczonych, kotlinowatych obniżeń wewnątrz masywu, których dna znajdują się na wysokości ponad 800m n.p.m..
Pomiędzy nimi natomiast wznoszą się grzbiety o łagodnych kulminacjach. Polska część Gór Izerskich obejmuje dwa równoległe do siebie pasma: niższe, północne zwane Grzbietem Kamienieckim z kulminacją Kamienicy (973m n.p.m.) oraz południowe, wyższe zwane Grzbietem Wysokim z kulminacją Wysokiej Kopy (1126m n.p.m.). Zwornikiem obu grzbietów jest przełęczowe siodło Rozdroża Izerskiego.
Również warunki klimatyczne w Górach Izerskich stanowią o ich wyjątkowości. Znaczenie mają tutaj przede wszystkim najwyższe w Sudetach sumy opadów (1500mm), równomiernie rozłożone w ciągu roku, gruba i długotrwała pokrywa śnieżna, duża częstość mgieł pochodzenia adwekcyjnego i radiacyjnego czy wyjątkowo intensywne nocne zastoiska zimnego powietrza, do których dochodzi we wklęsłych formach terenu. Z owymi zastoiskami związane jest występowanie mrozowisk, które na Hali Izerskiej osiągają rozmiary niespotykane w żadnym innym miejscu w Polsce. Osobliwością Gór Izerskich są także bardzo duże dobowe amplitudy temperatur przekraczające nawet 25○C. Ciekawostkę stanowi fakt, że nawet w środku lata na Hali Izerskiej temperatura nad ranem może spaść poniżej zera.
Góry Izerskie pod względem geobotanicznym zaliczane są do Podkrainy Sudetów Zachodnich, Krainy Sudetów, Działu Sudeckiego, Podprowincji Hercyńsko-Czeskiej oraz Prowincji Subatlantyckiej Górskiej. Zdecydowaną większość ich obszaru zajmuje roślinność charakterystyczna dla piętra regla dolnego. Jedynie niewielka część, obejmująca Wysoki Grzbiet powyżej wysokości 1000m n.p.m. i teren ciągnący się na południe od niego stanowi krainę regla górnego.
Na znacznej powierzchni pasmo Gór Izerskich porastają lasy, niestety silnie przekształcone w wyniku działalności człowieka. Po stronie polskiej na stokach Wysokiego Grzbietu nad Szklarską Porębą i Świeradowem zachowały się niewielkie fragmenty dolnoreglowych buczyn. Równie znikomy areał posiadają naturalne świerczyny górnoreglowe, które na przeważającej części obszaru zastąpione zostały monokulturami świerkowymi. Na uwagę zasługują również płaty świerkowego boru bagiennego, szczególnie dobrze zachowane na terenie Leśnictwa Izera.
Istotną rolę w krajobrazie Gór Izerskich odgrywają ekosystemy łąkowe związane z niższymi położeniami i podnóżami stoków. Wśród nich wyróżniają się stanowiska ubogich łąk górskich z wszewłogą górską Meum anthamanticum i ostrożeniem dwubarwnym Cirsium helenioides, występujące w dolinie Izery i Jizerki. Równie cenne są kompleksy łąkowe w rejonie Górzyńca ze stanowiskiem szafranu Crocus vernus subsp. heuffelianus.
Jednak to nie ekosystemy leśne czy łąkowe stanowią osobliwość Gór Izerskich, ale przede wszystkim są nią torfowiska, w największym stopniu decydujące o specyfice szaty roślinnej tego pasma. Większość istniejących współcześnie w Górach Izerskich torfowisk zaczęła się tworzyć 5,5 tys. lat temu, choć na Hali Izerskiej odnaleziono resztkę torfu w wieku 11 tys. lat. Układy te rządzą się niewątpliwie własnymi prawami, a do ich powstania przyczynił się szereg warunków klimatycznych, geomorfologicznych i hydrologicznych Gór Izerskich. Dzięki temu, że uległy one niewielkim przekształceniom, dzisiaj stanowią miejsce występowania najrzadszych i najbardziej interesujących gatunków roślin. Wymienić należy tutaj choćby brzozę karłowatą Betula nana (występującą w Polsce tylko na trzech stanowiskach), sosnę błotną Pinus x rhaetica, wełnianeczkę darniową Baeotryhon caespitosum, rosiczkę okrągłolistną Drosera rotundifolia i pośrednią D. intermedia, bagnicę torfową Scheuzeria palustris, widłaczka torfowego Lycopodiella inundata, bażynę czarną Empetrum nigrum i jałowca halnego Juniperus communis ssp. alpina. Ponadto część torfowisk porastają zwarte zarośla kosodrzewiny Pinus mugo, która tutaj występuje w znacznie niższym położeniu niż w sąsiednich Karkonoszach.
Skład fauny Gór Izerskich niewiele różni się od pozostałych pasm Sudetów. Spośród rzadkich i specyficznych gatunków zwierząt reprezentowane są głównie bezkręgowce zamieszkujące torfowiska i lasy bukowe. Wśród ssaków na uwagę zasługują gatunki łowne, jak jelenie Cervus elaphus, sarny Capreolus capreolus czy dziki Sus scrofa. Liczne są także drobne ssaki górskie ryjówki Sorex, nornik Microtus agrestis, nornica ruda Clethrionomys glareolus. Gady reprezentują jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara oraz żmija zygzakowata Vipera berus. Istotne jest również to, że mimo spustoszenia jakiego w lasach izerskich dokonała klęska ekologiczna, zachowały się tutaj stanowiska rzadkich gatunków ptaków.
W buczynach możemy spotkać bociana czarnego Ciconia nigra. Na torfowiskach pojawia się czeczotka górska Carduelis cabaret, włochatka Aegolius funereus, pustułka Falco tinnunculus, a w ostatnich latach również bekas Gallinago gallinago. W dolinie Izery stwierdzono gniazdowanie pary żurawi Grus grus, natomiast w 2004 na Grzbiecie Kamienieckim odnaleziono gniazdo bielika Haliaeetus albicilla. Ponadto ornitolodzy szczególną troską objęli izerskie populacje głuszcza Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix, które ratowane są w ramach programu ochrony głuszca i cietrzewia realizowanego również w Karkonoskim Parku Narodowym.
Walory przyrodnicze Gór Izerskich zostały docenione bardzo późno. Po latach istnienia zaledwie dwóch rezerwatów po stronie polskiej („Krokusy w Górzyńcu” oraz „Torfowisko Izerskie”), w 2000 roku powstał rezerwat „Torfowiska Doliny Izery” o powierzchni 485ha, chroniący poza torfowiskami wysokimi i przejściowymi również zbiorowiska łąkowe i trawiaste spotykane szczególnie w rejonie Hali Izerskiej. Nie można również pominąć faktu, że sam rezerwat jest obecnie elementem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, co jednoznacznie świadczy o jego wartości przyrodniczej i potrzebie ochrony tak wyjątkowych miejsc jak Góry Izerskie.
Autor: Mgr Kamila Reczyńska
Doktorantka Wydziału Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Zakładu Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Instytutu Biologii Roślin, Uniwersytetu Wrocławskiego.
Literatura
- Gramsz B., Muraszko M., Muraszko T., Jędrocha A., 2004. Pierwsze stwierdzenie lęgów bielika Haliaeetus albicilla w Górach Izerskich (Sudety Zachodnie). Przyroda Sudetów, 7: 169-172.
- Kondracki J., 1998. Geografia regionalna Polski. Wyd. PWN, Warszawa.
- Mazurski K.R., Czerwiński J., 1991. Góry Izerskie. Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa.
- Migoń P., 1998. Rzeźba Gór Izerskich jako podłoże topoklimatycznegoi ekologicznego zróżnicowania obszaru. [w:] Problemy klimatyczno-botaniczne Gór Izerskich, 21-23 września 1998, Świeradów Zdrój (informator konferencyjny): 17.
- Pałucki A., 1998. Czynna ochrona głuszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix w Karkonoszach i Górach Izerskich. Przyroda Sudetów Zachodnich, 1: 69-76.
- Potocka J., 2000. Stan zachowania oraz geomorfologiczne i hydrologiczne uwarunkowania rozmieszczenia torfowisk Gór Izerskich. Przyroda Sudetów Zachodnich, 3: 35-44.
- Potocka J., 2004. Torfowiska polskiej strony Gór Izerskich- charakterystyka obiektów. Przyroda Sudetów Zachodnich, 4: 43-58.
- Potocka J., 2004a. Góry Izerskie-kraina torfowisk. [w:] Fabiszewski J., (red.), Wartości botaniczne wybranych pasm Sudetów. Wyd. WTN, Wrocław: 23-43.
- Potocki J., Potocka J., 2000. Dolina Izery objęta ochroną. Przyroda Sudetów Zachodnich, 3: 45-54.
- Sobik M., 1998. Specyficzne cechy klimatu Gór Izerskich. [w:] Problemy klimatyczno-botaniczne Gór Izerskich, 21-23 września 1998, Świeradów Zdrój (informator konferencyjny): 29.
- Staffa M., (red.), 1989. Słownik geografii turystycznej Sudetów t.1. Góry Izerskie. Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa-Kraków.
- Świerkosz K., 2002. Flora i zbiorowiska roślinne rezerwatu „Krokusy w Górzyńcu” (Góry Izerskie). Przyroda Sudetów Zachodnich, 5: 51-64.