Egzulanci

Emigracja z Czech na Śląsk-egzulanci

Z języka łacińskiego słowo „exsul, exsulis” oznacza wygnaniec, a słowo „exsulo” – być wygnanym, żyć na wygnaniu. Z tego łacińskiego słowa wzięła się nazwa „egzulant”, lub „eksulant”, oznaczający osobę będącą wygnaną lub żyjącą na wygnaniu. Można się spotkać jeszcze w literaturze z błędnym określeniem „eskulant”. Dawniej egzulantem nazywano
wygnańca, banitę.

W 1578 roku do Szklarskiej Poręby przybyła pierwsza grupa czeskich protestantów z Marią Pluch na czele, którzy uciekając przed prześladowaniami religijnymi we własnym kraju, schronili się po śląskiej stronie Karkonoszy, zakładając osadę, zwaną odtąd Marysinem. Także w XVII wieku dzisiejszy Walim w Kotlinie Kłodzkiej, który został nabyty przez von Zedlitzów, został przez ten ród zasiedlony czeskimi emigrantami, którzy stworzyli tu duży ośrodek chałupniczego tkactwa. Jagniątków założyli czescy protestanci, którzy nadali jej nazwę Agnetendorf na cześć żony hrabiego Hansa Schaffgotscha – Barbary Agnieszki, która udzieliła im tu schronienia przed prześladowaniami religijnymi. W/w przykłady mówią chyba o jednych z pierwszych grup czeskich emigrantów osiedlających się na Śląsku.

Największy jednak napływ emigrantów czeskich na Śląsk datuje się na XVIII wiek. Należy w tym miejscu powiedzieć o przyczynach ich emigracji na te tereny.

Defenestracja praska (łac. de fenestra – przez okno)-tak nazywane są dwa wydarzenia z historii Czech. W obu przypadkach doszło do wyrzucenia oponentów politycznych przez okno. Ten sposób uprawiania polityki nazywany jest żartobliwie „more Bohemico”.

Defenestracja z 1419 r. W czasie wojen husyckich, podczas sporu w Radzie Miasta, zostało wyrzuconych przez okno ratusza praskiego siedmiu katolickich rajców.

23 maja 1618 wyrzucono z okna pałacu na Hradczanach dwóch cesarskich namiestników – Jaroslava Borite z Martinic i Vilema Slavatę oraz ich sekretarza, pisarza kancelaryjnego – Fabriciusa. Doszło do tego z powodu wzburzenia przywódców czeskich protestantów dyskryminującą ich polityką Macieja II, który pogwałcił swobody religijne. Pomimo upadku z wysokości kilkunastu metrów, urzędnikom nic się nie stało. Wyrzuceni zostali z sali jadalnej i podobno uratowała ich góra naturalnego kompostu, powstała z resztek jedzenia wyrzucanego przez to okno po ucztach. Opisane wydarzenie jest uważane za bezpośrednią przyczynę wojny trzydziestoletniej.

Pierwszym okresem wojny trzydziestoletniej jest tzw. okres czesko – palatynacki trwający od 1618 roku do 1623 roku.

Wiosną 1618 roku król zakazał zjazdów niekatolików, lecz pomimo zakazu następny zjazd miał miejsce w kwietniu 1618 roku. 23 maja 1618 roku do kancelarii królewskiej na zamku Praskim wtargnęła grupa szlachciców i po burzliwej wymianie argumentów doprowadziła do wspomnianej wyżej drugiej defenestracji praskiej. W tym okresie też rozegrała się bitwa pod Białą Górą stoczona 8 listopada 1620 roku koło miejscowości Bílá Hora w pobliżu Pragi przez wojska czeskich protestantów z katolickimi wojskami Habsburgów. W bitwie tej zadano protestantom klęskę.

Rok 1621 zaznaczył się w dziejach Czech jako rok konfiskaty majątków ziemskich, wypędzeń i egzekucji. Najbardziej znana była pokazowa egzekucja z 21 czerwca 1621 roku, kiedy na Rynku Staromiejskim w Pradze publicznie stracono przywódców powstania. Specjalny trybunał skazał wszystkich przywódców rewolty na śmierć. Ścięto 27 najbardziej znanych przedstawicieli czeskiej protestanckiej szlachty. Zarządzono konfiskatę majątków protestantów. A religię tę postanowiono całkowicie wykorzenić. Wielu protestantów musiało udało się na emigrację, m. in. do Polski (główny ośrodek to Leszno). Skonfiskowane majątki protestantów przejmowała szlachta, najczęściej pochodząca z Niemiec. Królestwo czeskie, dotąd w miarę niezależne, stało się od tej pory małą prowincją monarchii habsburskiej. W wyniku wojny trzydziestoletniej liczba ludności Czech spadła z ok. 4 mln do zaledwie 1 mln!. Niektórzy badacze utrzymują też, że obecna niechęć Czechów do religii katolickiej (takiego wyznania jest obecnie około 35% Czechów) jest widocznym do dzisiaj efektem gwałtownej, długotrwałej i brutalnej rekatolizacji kraju w wyniku klęski pod Białą Górą.

Schronienia protestanccy emigranci z Czech szukali po śląskiej stronie Karkonoszy, na Łużycach i w Saksonii. Na Śląsku chronili się na terenach należących do protestanckich arystokratów.

W 1622 roku czescy protestanci założyli osadę na Krzywej Górze. Inna grupa emigrantów czeskich osiedliła się później nad Budniczą Strugą u podnóża Skalicy, dając początek Mostowej Górze (później zwaną Bierutowicami, a dziś Karpaczem Górnym).

W podobny sposób powstały Budniki, dziś całkowicie wyludnione i zapomniane, a także kilka innych osad, które jeszcze w końcu XIX wieku stanowiły odrębne wioski i przysiółki, należące do różnych właścicieli.

Wśród uchodźców przybyłych z Czech znaleźli się ludowi zielarze i znachorzy (tzw. laboranci), którzy rozwinęli na wielką skalę zielarstwo i ziołolecznictwo. Produkowane przez nich medykamenty znane były szeroko na Śląsku i poza jego granicami.

W 1652 roku czescy emigranci osiedlili się w osadzie przy hucie szkła, dziś znanej jako Czerniawa Zdrój.

Dzięki napływowi eksulantów, którzy przynieśli ze sobą znajomość włókienniczego rzemiosła Siekierczyn k. Lubania stał się ważnym ośrodkiem tkactwa chałupniczego. Miejscową specjalnością były wtedy białe chusteczki do nosa z charakterystycznym czerwonym obramowaniem. W XVII i XVIII w. Grabiszyce nad Kwisą należały do bardzo bogatych wsi za sprawą kwitnącego tu tkactwa chałupniczego. Jeszcze w połowie XIX wieku w Grabiszycach pracowało ponad 150 krosien tkackich. Przemożny wpływ na rozwój miejscowego płóciennictwa mieli protestanci czescy, którzy osiedlili się we wsi w drugiej połowie XVII wieku. Proces zasiedlania Grabiszyc przez Czechów był stosunkowo długotrwały.

Jeszcze w drugiej ćwierci XVIII wieku przywędrowali tutaj Bracia Czescy (odłam husytów). Dzięki nim powstał przysiółek o nazwie Mojków, w zachodniej części wsi. W podobny sposób powstały: wieś Unięcice w Górach Izerskich, dawna osada leśna Zachełmie, Przesieka oraz Giebułtów (egzulanci osiedlający się w Giebułtowie po 1650 roku założyli w dobrach Juliusa Ludwiga von Üchtritza w 1663 roku Giebułtówek).

Śląska strona Karkonoszy, Łużyce oraz Saksonia jak widać na powyższych przykładach była dla protestantów czeskich uciekających przed prześladowaniami w czasie wojny trzydziestoletniej terenem w którym mogli się schronić przed pogromami. Chroniły ich góry, lasy, wśród których zamieszkali w małych osadach i przysiółkach. Przyczynili się oni do rozwoju na tych terenach chałupniczego tkactwa, włókiennictwa, zielarstwa i ziołolecznictwa oraz innych rzemiosł. Przyczynili się oni także do powstania wsi dziś dobrze nam znanych z ich walorów turystycznych.

Wiesław Smyk
Bibliografia:

1. Słownik łacińsko – polski – wyd. PWN Warszawa1977 rok
2. Słownik wyrazów obcych – wyd. PWN Warszawa 1996 rok
3. Sudety przewodnik, Janusz Czerwiński – wyd. Wydawnictwo Kartograficzne Eko-Graf Wrocław 2003