Góry Izerskie – info

Położenie i zasięg
Góry Izerskie tworzą zachodni człon Sudetów. Od wsch. i pd.-wsch. sąsiadują z Kotliną Jeleniogórską i Karkonoszami, od pd i pd.-zach. poprzez dolinę Nysy Łużyckiej z Górami Łużyckimi, a na pn. łączą się z Pogórzem Izerskim. Ich wsch. granicę stanowi obniżenie Zimnej Przełęczy (525m), granica pd.-wsch. biegnie w gór doliny Kamiennej od Piechowic do Szklarskiej Poręby i Przełęcz Szklarskiej (886) i dalej na pd. wzdłuż Mielnicy, Mumlavy i Izery do Rykotnic nad Jizerou. Granica pd. przebiega umownie od Vysokeho nad Jizerou na zach. przez Pencin i Dlouhy Most do Liberca. Granicę zach. wyznacza uskok tektoniczny biegnący od Liberca na pn. przez Mnisek, Detrichov do Frdlandu. Granica pn. prowadzi od Frydlandu na pn.-zach. przez Dolni Rasnice do Jindrichovic pod Smrkiem i dalej do granicy państwowej z Polską. Stąd dalej na wsch. przez Pobiedną, Krobicę, Starym Trakiem Handlowym Żytawsko-Jeleniogórskim przez Gierczyn i Przecznicę do Kwieciszowic i skrajem Kotliny Starej Kamienicy do Kromnowa u podnóży Zimnej Przełęczy.
Budowa geologiczna
Polska część Gór Izerskich należy do jednostki zwanej metamorfikiem izerskim stanowiącym pn.-zach. osłonę waryscyjskiej intruzji granitowej bloku karkonosko-izerskiego. Budują ją różnego rodzaju skały metamorficzne: gnejsy, granitoidy i łupki łyszczykowe, powstałe głównie w okresie orogenezy kaledońskiej.
Surowce mineralne
Z Górami Izerskimi jest związane występowanie nielicznych lecz cennych surowców mineralnych. W całym paśmie Grzbietu Kamienickiego, od granicy państwa po okolice Starej Kamienicy występują rudy cyny. Tradycje górnictwa rud cyny w Gierczynie sięgają XV w. Kopalnie czynne były z przerwami do końca XVIII w. a w najpomyślniejszym okresie (koniec XVII w.) produkcja wynosiła około 20 t cyny rocznie. W początkach XIX w. kasyteryt dobywano także w Krobicy. Dokonane po II wojnie światowej rozpoznanie geologiczne potwierdziło możliwość podjęcia eksploatacji na nowo.
Ze złożami tymi związane są także rudy kobaltu. Są to siarczki kobaltowo-arsenowe i związki kobaltowo-manganowe, dobywane w rejonie Przecznicy i Krobicy od połowy XIX w. dla potrzeb manufaktur ceramicznych.
Spośród surowców skalnych na uwagę zasługują jedynie gnejsy, leukogranity i łupki łyszczykowe. Gnejsy, których zasoby są praktycznie nieograniczone, eksploatowane dawniej lokalnie na tłuczeń drogowy i materiał budowlany. Leukogranity występujące głównie w rejonie Kopańca, znajdują zastosowanie w przemyśle ceramicznym do produkcji porcelany technicznej i fajansu. Łupki łyszczykowe eksploatowane w Krobicy służą po zmieleniu jako nośnik preparatów chemicznych dla rolnictwa i jako posypka na papę.
W rejonie Świeradowa Zdrój występują kwarce żyłowe, stosowane w przemyśle ceramicznym i hutnictwie. Największa żyła kwarcu ciągnąca się pasmem ok. 10 km długości i 10-80m szerokości jest eksploatowana w kopalni „Stanisław” na Izerskich Garbach.
W strefie dyslokacji tektonicznych w rejonie Świeradowa-Czerniawy występują wody lecznicze. Są to szczawy wodorowęglanowe, wapniowo-magnezowe i żelaziste o znacznej radoczynności i o różnym stopniu mineralizacji. Wykorzystywane są od dawna w lecznictwie uzdrowiskowym. Lecznictwo uzdrowiskowe spożytkowuje też torfy z torfowisk izerskich pozyskiwane dla cennej borowiny.
Spotykane sporadycznie w Górach Izerskich kamienie jubilerskie i ozdobne: granaty, ametysty, kryształy górskie (kwarce), turmaliny i in. nie mają znaczenia gospodarczego.
Klimat
Stosunki klimatyczne, podobnie jak w całych Sudetach, kształtują się w zależności od globalnej radiacji i cyrkulacji atmosferycznej oraz od czynników lokalnych: orientacji barier górskich, wysokości i ukształtowania terenu. W najniższym piętrze Gór Izerskich, na wys. 450-600 m średnia temperatura roczna wynosi ok. 6,50 , okres wegetacyjny trwa ok. 200 dni i zaczyna się w połowie kwietnia. Lato termiczne (ze średnią dobową temperaturą powyżej 150 ) jest krótkie i trwa zaledwie 20-25 dni. Piętro 600-800 m charakteryzuje się średnią roczną temperaturą ok. 5,5-60 . Okres wegetacyjny trwa ok. 190 dni i zaczyna się z końcem drugiej dekady kwietnia. Brak tu lata termicznego. Piętro najwyższe, powyżej 800m, obejmuje wierzchowinę Gór Izerskich. Średnia roczna temperatura wynosi zaledwie ok. 4,50 , okres wegetacyjny skraca się do ok. 175 dni i rozpoczyna się pod koniec kwietnia, a średnia dobowa temperatura tego okresu nie przekracza 100 .
Wyróżniająca cechą klimatu Gór Izerskich są wysokie opady, których roczne sumy w partiach szczytowych przekraczają 1200, a nawet 1500 mm, z maksimum przypadającym na lipiec i minimum w lutym.
Pokrywa śnieżna na wierzchowinach i stokach pn. zalega dłużej niż na tej samej wysokości w innych partiach Sudetów, średnio powyżej 110 dni.
Dominują wiatry pd.-zach. z wyjątkiem maja, czerwca i lipca, kiedy to przeważają wiatry pn. W przebiegu rocznym dni pochmurnych jest ponad 5-krotnie więcej niż słonecznych. Częste są mgły i zamglenia, zwłaszcza w październiku. Najmniej zamglony jest czerwiec. Najwięcej dni słonecznych przypada na wrzesień.
Wody
Przez centralną część Gór Izerskich przechodzi europejski dział wodny, dzielący dorzecza Odry i Łaby, a tym samym rozdzielającym zlewiska mórz: Bałtyckiego i Północnego. Głównymi rzekami odwadniającymi Góry Izerskie, a uchodzącymi do Odry są: Nysa Łużycka z dopływem Smeda oraz Bóbr z Kwisą i Kamienną, natomiast do Łaby uchodzą: Izera i Ploucnice. Źródła rzek i potoków wypływających z Gór Izerskich zasilane są wodami podziemnymi, głównie typu szczelinowego i rumoszowego oraz wodami opadowymi retencjonowanymi w torfowiskach wysokich na wierzchowinach. Wysokie, nierównomiernie w ciągu roku rozłożone opady i znaczne nachylenie stoków przy słabo przepuszczalnym podłożu sprzyjają gwałtownym spływom wód, wywołującym katastrofalne powodzie w dolinach i kotlinach śródgórskich. Powstają one wiosną wskutek gwałtownego tajania śniegów, latem pod wpływem deszczów nawalnych. Po serii powodzi w końcu XIX w. większość potoków górskich została uregulowana i zabudowana różnego typu urządzeniami regulującymi przepływ wód.
Roślinność
Góry Izerskie pod względem geobotanicznym wchodzą w skład prowincji górskiej jako część okręgu zachodniosudeckiego. Zdecydowaną większość obszaru zajmuje piętro (kraina) regla dolnego (401 — 1000 m). Niewielka cześć, obejmująca Wysoki Grzbiet powyżej 1000 m i teren ciągnący się na pd. od niego, posiada roślinność regla górnego i sporadycznie subalpejskiego.
Tak jak w przeszłości, nadal dominują tu zespoły drzewiaste, które wszakże wskutek działalności gospodarczej w XIX w. zostały sztucznie przekształcone w reglu dolnym z lasu liściastego z dużym udziałem buka i jawora lub lasu mieszanego, w bór czarny kwaśny. Tworzą go gęsto sadzone świerki na kwaśnym podłożu glebowym, silnie zacienione, stąd nie dopuszczające do rozwoju krzewów i zielnego runa. Ten monokulturowy skład świerczyny oraz osłabiona odporność wskutek silnego zanieczyszczenia powietrza w ostatnich kilkunastu latach stały się przyczynami częstych wiatrołomów oraz katastrofalnej klęski wskaźnicy modrzewianeczki (od 1979 r.), które pochłonęły setki hektarów lasów izerskich. Gatunki liściaste stanowią obecnie tylko niewielką domieszkę, przy czym zachowało się kilka zespołów buczyn na pd. stoku Wysokiego Kamienia, przy drodze ze Świeradowa Zdr. do Czerniawy (koło Pobiednej) i na zboczu doliny Czarnego Potoku. Rozwinęło się w nich bogatsze runo, w którym występują m.in. szczyr trwały, marzanka wonna, poziewnik szorstki, gajowiec żółty, fiołek leśny, przytulia hercyńska i lilia złotogłów.
W borze regla górnego rosną niemal wyłącznie świerki, w których z rzadka ukształtowały się niewielkie płaty borówczysk, przeważnie z borówką czarną, śmiałkiem pogiętym i darniowym oraz bażyną czarna. Nad potokami spotyka się brzozę karpacką, wierzbę śląską, tojad mocny, modrzyk górski, jaskier platanolistny, rutewkę orlikolistną.
Niewielkie partie szczytowe Wysokiego Grzbietu wchodzące w skład piętra kosodrzewiny położone są na wys. 1000—1100 m. Dominują tu łąki subalpejskie o składzie runa zbliżonym do łąk w dolinie Izery. Wyróżniają się w nim szczególnie: arcydzięgieł litwor, gęsiówka Hallera, goryczka trojeściowa, jastrzębiec pomarańczowy i przenętowy, pięciornik złoty, wszewłoga górska, zawilec narcyzowy i gorysz miarz.
Dzięki dużym opadom i zaklęśnięciom terenu wykształciły się na różnych wysokościach torfowiska wysokie, położone płasko i częściej na stokach torfowiska zawieszone. Do większych należą stanowiska na Hali Izerskiej i koło Świeradowa Zdr. W bogatym zespole ich roślinności uwagę zwracają rzadkie gatunki: sosna błotna, brzoza karłowata, jałowiec halny, rosiczki, wełnianeczka darniowa, malina moroszka. Wielką osobliwością sudecką jest bardzo rzadko spotykany mech świecący. Na obszarze Gór Izerskich znajdują się dwa rezerwaty przyrody. Są to: „Torfowisko Izerskie” i „Krokusy w Górzyńcu”. Jednak na ochronę zasługują praktycznie całe Góry Izerskie, a szczególnie dolina Izery oraz liczne, rozproszone po całym terenie formy skalne o bardzo różnorodnych kształtach. Uchwałą WRN w Jeleniej Górze w 1986 r. utworzono obszar Krajobrazu Chronionego Karkonosze Góry Izerskie. Obejmuje on całe Góry Izerskie stanowiąc otulinę dla Karkonoskiego Parku Narodowego.
Zwierzęta
Skład fauny Gór Izerskich niewiele różni się od pozostałych części Sudetów, choć więcej występuje tu gatunków pochodzenia atlantyckiego. Większe ssaki, jak niedźwiedzie, wilki, żbiki i bobry zostały wytrzebione już w XVIII w. Obecnie spotyka się tu w większych ilościach, czemu sprzyja słabe zagospodarowanie terenu, gatunki łowne, jak jelenie i sarny a bliżej pól-dziki żerujące w lasach mieszanych, jak i na uprawach rolnych. Czasami zapuszczają się z Karkonoszy muflony-dzikie owce górskie z Sardynii sprowadzone w Karkonosze w latach 1912-13.
Liczne są drobne ssaki górskie, jak ryjówki, nornik, nornica ruda. Z ptaków należy wymienić przede wszystkim głuszce i cietrzewie a z drobniejszych gatunków płochacza halnego, siwarnika (świergotka górskiego, mornela czyli siewkę górską, kopciuszka, orzechówkę, drozda obrożnego, pluszcza, lerkę borową, krzyżodzioba świerkowego, dzięcioła zielonosiwego i trójpalczastego, który stanowi wielką rzadkość.
Wody potoków, najczęściej zbyt małych na siedliska ryb, oraz torfowisk zamieszkałe są przez różne gatunki bezkręgowców, w tym niekiedy dość rzadkich skorupiaków. Do wielkich osobliwości w skali krajowej należała skójka perłorodna poławiana dla niezwykle cennych pereł co najmniej od XVI w. Wskutek rabunkowych połowów w XVIII w. oraz postępującego zanieczyszczenia wód Kwisy i jej górnych dopływów skójka zanikła prawdopodobnie na początku XX w. W 1965 r. podjęto próbę restytucji w górnej Kwisie okazami z Czechosłowacji, ale nie dała ona pozytywnych rezultatów.
Historia i osadnictwo
Sporadyczne wieści o górach sudeckich pojawiały się już w starożytności, choć góry te występowały wtedy pod różnymi innymi nazwami. Wraz z przyległymi terytoriami przez długie stulecia Sudety stanowiły obszar pograniczny między plemionami śląskimi a czesko-morawskimi. Rolę tę ułatwiały rozległe, trudne do przebycia pierwotne puszcze. Na terenach nadbobrzańskich położonych na pn. od Gór Izerskich od wieków siedzieli Bobrzanie- jedno z plemion śląskich. Sąsiadami zachodnimi było łużyckie plemię Bieżunczan. Ten ostatni kraj zwano Zagostem. Już w czasach średniowiecza stałe osadnictwo dotarło aż do Obniżenia Starej Kamienicy, Przedgórza Rębiszowskiego i Kotliny Mirskiej — gdzieś na wysokość wsi Rybnica, Stara Kamienica, Grudza i Kamień, a więc na szeroko pojęte przedpola Grzbietu Kamienickiego. Uprawa lesistych, podgórskich i górskich ziem wymagała ciężkiego trudu, ogromnej energii i nieustannej troski całych pokoleń.
Ok. r. 900 w Czechach wyrosło potężne państwo Przemyślidów. Jego wpływy sięgnęły wkrótce aż po Odrę. Objęły zatem i puszczańskie połacie Gór Izerskich. W 2. pół. X w. powstało też państwo polskie. Już za Mieszka I cała ziemia śląska weszła w skład tego nowego organizmu. Bolesław Chrobry zaś przyłączył do Polski m.in. także pd. część Łużyc — Milsko. Tę ostatnią krainę w 1031 r. zajął jednak cesarz Konrad II. Wtedy to bodaj po raz pierwszy Kwisa wystąpiła w roli granicy między Śląskiem i Łużycami, a Góry Izerskie znalazły się w obrębie: Czech, Łużyc i Śląska.
W XIII w., zwłaszcza w 2 poł., po straszliwym najeździe Mongołów, zaczęła się na całej ziemi śląskiej wielka reforma osadnicza, oparta na wzorach zachodnich. Przybywali również nowi osadnicy z zachodu, w tym z krajów niemieckich. Część z nich poczęła osiedlać się i w Górach Izerskich. Wsie usytuowane między ich podnóżem a Gryfowem Śl. złożyły się z czasem na tzw. klucz gryfowski, długowieczną własność magnackiego rodu Schaffgotschów. W XIII w. Śląsk rozpadał się na coraz większą liczbę na poły samodzielnych księstw. Wówczas to powstało księstwo świdnicko-jaworskie. W jego obrębie znalazła się także śląska część Gór Izerskich. Niezależność tego księstwa skończyła się w 1392 r. wraz ze śmiercią księżnej Agnieszki, wdowy po ostatnim księciu świdnickim Bolku II. Przeszło ono wtedy we władanie korony czeskiej.
Przez długie stulecia do Czech należał również okręg kwiski, usytuowany na lewym brzegu Kwisy. Dopiero w 1635 r. znalazł się on w składzie Saksonii. W latach 1740 -41 większość Śląska zagarnęły Prusy. Los ten spotkał także ówczesną śląską część Gór Izerskich. Wtedy to powstały powiaty Iwówecko-bolesławiecki i jeleniogórski, wchodzące w obręb głogowskiego departamentu kameralnego, a od 1809 r. nowo utworzonej rejencji legnickiej. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. w skład Śląska wszedł również skrawek Gór Izerskich należący dotąd do saskiej części Łużyc. W tym samym roku dokonano zmian w podziale administracyjnym Śląska. Dotychczasowy powiat lwówecko-bolesławiecki rozdzielono na dwa powiaty: lwówecki i bolesławiecki. W 1819 r. nowy kształt otrzymał powiat lubański, który obejmował też zachodnie partie Gór Izerskich. Podział ten z drobnymi tylko modyfikacjami przetrwał właściwie aż do 1973 r.
Epokowym przełomem dla omawianego obszaru-podobnie jak dla całego Śląska-był dopiero rok 1945, kiedy ziemie te po długich stuleciach znalazły się ponownie w obrębie naszego państwa, początkowo w województwie dolnośląskim, od 1950 r. w województwie wrocławskim, a od 1975 r. w województwie jeleniogórskim.
Kultura materialna i sztuka
Kultura materialna tej części Gór Izerskich, która leży w Polsce, nie wytworzyła odrębnych cech lecz łączy w sobie wiele elementów charakterystycznych dla całego regionu Sudetów. Wynika to głównie z faktu, że są to przeważnie północne, niegdyś gęsto zalesione stoki trudno dostępnych grzbietów górskich, które stanowiły naturalną barierę i od wieków były granicą Śląska. Z tego powodu osadnictwo na tym terenie należy do bardzo późnego okresu. Pierwotnie powstawały tu budy pasterskie i osady śródleśne. Do połowy XV w. trwała penetracja terenu, która miała na celu rozpoznanie jego zasobów naturalnych. Eksploatacja odkrytych rud złota, srebra i miedzi, a także wytapianie szkła stanowiły główne przyczyny rozwoju osadnictwa w tym rejonie. W XVI i XVII w. trwał okres górniczo-szklarski. Powstały wówczas prawie wszystkie obecne wsie i osady położone w niższych partiach Grzbietu Kamienickiego. Akcja osadnicza dodatkowo była wspierana przez grupy kolonistów czeskich, którzy osiedlali się głównie w okolicy Unięcic, w wyniku prześladowań religijnych panujących wówczas w Austrii.
Z tego okresu pochodzą też najstarsze zachowane zabytki tej ziemi. Są to przeważnie kościoły, w części wznoszone na miejscu wcześniejszych drewnianych. Posiadają gotyckie cechy lecz w obecnej formie są już w większości znacznie przebudowane. Należą do nich: pochodzący z końca XV w. kościół w Proszowej oraz XVI-wieczne kościoły w Kopańcu (pierwotny z XIV w.), Kromnowie i Kamienicy Małej. Mimo znacznego rozwoju przemysłu wydobywczego, hutnictwa, rzemiosła, a w okresie późniejszym tkactwa nie zachowało się zbyt wiele zabytków kultury materialnej. Przyczyną były znaczne zniszczenia wojenne w XVII i XVIII w. Najbardziej trwałym śladem rozwoju pozostała zachowana do dzisiaj, a wówczas ukształtowana sieć osadnicza złożona z 40 jednostek, którą obecnie stanowią 2 miasta, 15 wsi i kilka przysiółków. Starsze wsie mają formę skupioną. Są to przeważnie wsie łańcuchowe położone wzdłuż dolin rzek. Młodsze wsie i przysiółki zakładano na stokach gór.
Druga faza aktywizacji Gór Izerskich rozpoczyna się wraz z przyłączeniem Śląska do Prus. Była to faza ponownego zagospodarowywania i odbudowy zniszczeń. Powstaje wówczas szereg nowych zakładów przetwórczych, rozwija się rzemiosło i handel. Przystąpiono do odbudowy rolnictwa, które głównie poprzez uprawy lnu i wzrost hodowli owiec miało wspierać rozwój tkactwa. Na początku XIX w. nastąpił znaczny wzrost przemysłu i rzemiosła. Istniejące wsie stały się ośrodkami pracy rzemieślniczo-manufakturowej. Nastąpiła nowa fala eksploatacji zasobów naturalnych związana z rozwojem farbiarstwa i szklarstwa. Powstały wówczas liczne domy mieszkalne, a głównym zajęciem ich mieszkańców było tkactwo. Były to budynki drewniane o charakterystycznej przysłupowej konstrukcji, która pozwalała na wykorzystywanie poddaszy nie tylko na magazyny lnu, ale i na ustawienie większej liczby warsztatów tkackich w izbie. Ten typ domów mieszkalnych obok budynków mieszkalno-gospodarczych o podobnej konstrukcji stanowi najliczniejszą i najbardziej charakterystyczną grupę zachowanych obiektów architektonicznych we wszystkich wsiach regionu. Najstarsze budynki tego typu pochodzą z połowy XVIII w., a najliczniejszą grupę stanowią obiekty XIX-wieczne, które dominują w terenie. Do najciekawszych należą zespoły we wsiach: Krobica, Kopaniec, Chromiec, Antoniów oraz liczne grupy budynków w obrębie Szklarskiej Poręby, Świeradowa, Czerniawy i Pobiednej. Innym charakterystycznym elementem kultury są występujące od połowy XVIII w. specyficzne cechy architektury sakralnej i pałacowej, która realizowana była zgodnie z wymaganiami pruskiego nurtu, czego najlepszym przykładem jest kościół i pałac w Pobiednej. Nastąpiła wówczas faza budowy licznych kościołów ewangelickich, a także domów dla pastorów i kantorów. Równocześnie zwrócono uwagę na walory użytkowe licznych źródeł mineralnych, których lecznicze właściwości znano wcześniej. W XIX w. odkryto dalsze źródła, co spowodowało pod koniec XIX w. zmianę głównych kierunków rozwoju regionu. Było to już po wyeksploatowaniu złóż naturalnych i po wytrzebieniu lasów. Od tego czasu datuje się reorientacja na funkcje wypoczynkowo-leczniczą. Rozwijają się kurorty w Szklarskie Porębie, Świeradowie Zdr. i Czerniawie. W wyniku rozbudowy sieci drogowej i doprowadzenia kolei ośrodki te stają się dużymi miejscowościami i zaczynają dominować w regionie. Na przełomie wieku powstają liczne domy zdrojowe, łazienki, sanatoria, pijalnie wód. Do najciekawszych architektonicznie można zaliczyć wybudowany w 1899 r. Dom Zdrojowy w Świeradowie z najdłuższą w Polsce krytą drewniana halą spacerową. Powstaje wówczas wiele pensjonatów, budowanych przeważnie w stylu secesyjnym. Jednak styl uzdrowiskowy kształtują głównie pensjonaty budowane w stylu norwesko-szwajcarskim z licznymi drewnianymi gankami i galeryjkami. Do najciekawszych należą zespoły domów wypoczynkowych „Odrodzenie”, „Zacisze”, „Perła” i „Szarotka” w Szklarskiej Porębie oraz „Narcyz”, „Wrzos” i „Neptun” w Świeradowie Zdr. Obecnie następuje dalsza aktywizacja przemysłowa regionu i rozwój funkcji wypoczynkowo-uzdrowiskowej. Obok szeregu inwestycji z zakresu infrastruktury wybudowano nowe domy wczasowe i sanatoria o interesującej architekturze oraz wiele pensjonatów. Powstały także nowe obiekty sportowo-rekreacyjne nastawione głównie na obsługę narciarstwa. Ze względu na peryferyjne położenie regionu, jego słabe zaludnienie i brak większych ośrodków miejskich przy rozwiniętej funkcji wypoczynkowo-leczniczej, życie artystyczne nie rozwinęło się tu szerzej. Jedynie Szklarska Poręba przyciągała w przeszłości wybitnych literatów i malarzy. Inicjatywy kulturalne podejmowane są głównie pod kątem przyjezdnych kuracjuszy, dla których urządza się odczyty, wystawy, występy artystów i prelekcje. Z myślą o nich też organizuje się Dni Kwitnących Rododendronów w Świeradowie Zdr. Tu także pod koniec każdego roku spotykają się wojskowe zespoły artystyczne. Natomiast w Szklarskiej Porębie odbywają się festiwale turystycznej piosenki studenckiej. Ludność miejscowa, przede wszystkim starsze pokolenia, wywodzi się z innych regionów kraju. Stąd też brak jest miejscowego folkloru, który nie wykształcił się po 1945 r., a macierzysty napływowej ludności nie jest kultywowany. Brak tu jest wybitniejszych twórców ludowych, zespołów amatorskich i folklorystycznych zwyczajów.