Źródło: http://przewodniksudecki.w.interia.pl
Faza późnego gotyku przypada na XV i początek XVI wieku. Cechowała go drobiazgowość i nadmiar detali, rzeźby. Łuki stały się ostrzejsze, przegięte w formie „oślego grzbietu”. W detalach wykorzystywano kształt „rybiego pęcherza”. Jednocześnie okres ten przyniósł istotne zmiany kształtu i funkcji architektury. W budownictwie sakralnym nasiliło się dążenie do jednolitego traktowania wnętrza i do uproszczenia konstrukcji. Dominującą formą stała się hala z poszerzonymi nawami bocznymi i nie wyodrębnionym chórem. Skarpy wprowadzono do wnętrza kościoła, co przyczyniło się do utworzenia płytkich kaplic. Na miejsce skarp wprowadzono dekoracyjne lizeny. Bryły budynków traciły swoją wysmukłą sylwetkę przez zastosowanie gzymsów i galerii akcentujących piętrowość. Sklepienia
i dekoracja architektoniczna stawały się coraz bardziej ozdobne, coraz jaśniejsze przez wprowadzenie ogromnych okien i umiejętne rozproszenie światła w ich wnętrzu.
Wieże sił początkowo nakryte ciosowymi daszkami z czasem otrzymują piękne bogate zwieńczenie sterczynami (zwanymi też fialami lub pinaklami), a nawet rodzajem kapliczek. Coraz bardziej skomplikowane stają się przekroje profilowanych żeber gotyckich i profile filarów międzynawowych. Do głównego trzonu dołączają służki, kolumienki, listewki lub przysadki odpowiadające wychodzącym z filara profilom łuków i żeber sklepiennych. Analogicznie wzbogacają się profile kolumn cylindrycznych.
Bogatsze stają się także rysunki sklepień:
- sklepienie gwiaździste (każdą wysklepię podzielono na trzy mniejsze pola, aby ułatwić sobie pracę);
- sklepienie trójdzielne (prostokąt sklepienia rozbito na trzy trójkąty i w każde z trójkątnych pól wprowadzono jeszcze po trzy żebra zbiegające się w zworniku; sklepienie to spotykamy we Wrocławiu, mylnie bywa nazywane sklepieniem piastowskim);
- sklepienie sieciowe (o bogatych układach żeberek, które nie przenoszą ciężaru, a tylko dekorują powierzchnię sklepienia; to już ostatnia faza przekształceń sklepienia krzyżowo-żebrowego, funkcja konstrukcyjna zostaje powierzona pasom ceglanym umieszczonym na zewnątrz, między sklepieniem, a więźbą dachu);
- sklepienie cyrklowe / władysławowskie (żebra konstrukcyjne wiją się miękko po powierzchni sklepienia i przecinają się ze sobą, przypomina nieco sklepienie palmowe; piękny jego przykład znajduje się w sieni ratusza we Lwówku Śl.);
- sklepienie kryształowe (żebra nikną w ogóle, a sklepienie mieni się światłami i cieniami, grającymi w ciętych ostro, jak kryształy, wklęśnięciach).
Łuki w późnym gotyku wyostrzają się i przybierają formy najpiękniejsze, skomplikowane i pełne finezji, jak np. łuk schodkowy, wielolistny czy trójlistny w „ośli grzbiet”. Pojawiają się bogato zdobione maswerki, częste zastosowanie znajduje motyw „rybiego pęcherza”. Wystrój rzeźbiarski zdąża ku realizmowi, rośliny można zidentyfikować, postacie zaczynają wyrażać uczucia. Dekoracyjne rzeźby oderwały się od architektury i stanowiły oddzielne posągi, które ustawiono w ustronnych niszach kościoła.
Rozpowszechnił się też drewniany ołtarz tzw. szafiasty, złożony z szafy środkowej, zamykanej skrzydłami pojedynczymi (tryptyk) lub podwójnymi (poliptyk), sceny w nich
i na nich były rzeźbione lub malowane. Najlepszym przykładem tych rzeźb jest ołtarz Wita Stwosza w krakowskim kościele Mariackim. Na Dolnym Śląsku tego typu ołtarze można spotkać m.in. w Ziębicach, Jaworze, Lipie Jaworskiej, Chojnowie.
W architekturze miejskiej późny gotyk przejawiał się w takich samych detalach jak architektura sakralna.
W drugiej połowie XV w. pojawiają się w murach miast i zamków strzelnice leżące, specjalne dla armat, umieszczane niezbyt wysoko nad terenem. Pojawia się barbakan, natomiast stołp (donżon) zamkowy od połowy XV w. traci swą przydatność artyleryjską.
Przy końcu gotyku zaczyna krystalizować się układ domu mieszczańskiego. Zależy on w dużym stopniu od pozycji majątkowej właściciela i jego zawodu. W Europie Środkowej spotykamy często zabudowę dwuczęściową: blok tylny oddzielony od frontowego niewielkim podwórzem. Parter frontu przeznaczony jest na obsługę klienta, piętro na mieszkanie. Blok tylny mieści służbę, składy, stajnie, wozownie itp.
Schyłek stylu gotyckiego przynosi jeszcze jeden, oprócz zamków, typ architektury obronnej, stanowiący raczej rezydencję magnacką niż zamek. Jest to dwór obronny. Architekt zgodnie z przeznaczeniem stosuje tu bogatą dekorację rzeźbiarską w obramieniach okien i portali, urozmaica bryłę wykuszami i tynkowanymi wnękami, projektuje reprezentacyjne sale i dziedzińce.
Niektóre przykłady późnego gotyku na Dolnym Śląsku:
Bolesławiec
Ratusz (późnogotyckie sklepienie w obecnym Pałacu Ślubów)
Chojnów
Kościół św. Piotra i Pawła (gwiaździste sklepienie trójnawowej bazyliki, fasada zachodnia zwieńczona późnogotyckim schodkowym szczytem, tryptyk z Madonną w towarzystwie
Henryków
Kościół Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela (późnogotyckie kaplice św. Krzyża i Grobu Pańskiego)
Jawor
Pobernardyński zespół klasztorny, obecnie siedziba Muzeum Regionalnego
w Jaworze, (szereg elementów późnogotyckich w zabudowaniach poklasztornych, m.in. odkryte w 1955r. freski z przedstawienia Męki Pańskiej, postaci św. Bernardyna, stygmatyzacji św. Franciszka, Ostatniej Wieczerzy (fragmenty), Upadku pod krzyżem)
Kłodzko
Kościół Wniebowzięcia NMP (późnogotycka świątynia o cechach nawiązujących do gotyku praskiego, okna bogato zdobione w ościeżnicach, sieciowe sklepienia nawy głównej, późnogotycka chrzcielnica z 1517r.)
Lipa Jaworska
W kościele tryptyk ołtarzowy z 1505r.
Lwówek Śląski
Ratusz (późnogotyckie wnętrza parteru, których sklepienia zdobią cyrklowe żebrowania), kościół Wniebowzięcia NMP (ostrołukowe przezrocza w wieżach, późnogotycki korpus, rozeta zastąpiona późnogotyckim oknem)
Strzegom
Późnogotycki kościół św. Piotra i Pawła (sklepienia gwiaździste i sieciowe, późnogotyckie: rzeźba Madonny z Dzieciątkiem, chrzcielnica, sedilia pod chórem), kaplica św. Antoniego (portal na południowej elewacji zamknięty rzadko spotykanym na Śląsku łukiem kotarowym – motywem typowym dla późnego gotyku sakso-łużyckiego)
Świdnica
Katedra św. Stanisława i Wacława (cztery późnogotyckie portale zdobione postaciami aniołów i patronów kościoła, w nawie północnej ołtarz maryjny ze sceną Zaśnięcia NMP – wybitne dzieło snycerskie prawdopodobnie z kręgu uczniów Wita Stwosza).
Wrocław
Ratusz (najwspanialszy w Europie środkowej zabytek późnego gotyku, elewację południową zdobią trzy wykusze zdobione późnogotycką kamieniarką, we wnętrzu okazałe sale reprezentacyjne, szereg detali architektonicznych), kościół NMP na Piasku (konstrukcja halowa, sklepienie gwiaździste w nawie głównej i trójdzielne w nawach bocznych; w nawie północnej na ścianie fragmenty późnogotyckiej polichromii, w przyziemiu wieży późnogotycka chrzcielnica)
Ziębice
Kościół Panny Marii i św. Jerzego (w zamknięciu nawy głównej późnogotycki ołtarz z ok. 1515r. z polichromią przedstawiającą sceny Pasji).
Agnieszka Matysiak
Literatura:
- T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wrocław 1980.
- B. Czechowicz, Miała bronić symbolicznie i dosłownie w: „Sudety” nr 1/2002, s.25.
- J. Czerwiński, R. Chanas, Dolny Śląsk – przewodnik, Warszawa 1977.
- J. Kębłowski, Polska sztuka gotycka.
- Słownik historii Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969.
- P. Trzeciak, 1000 tajemnic architektury dla wszystkich, Warszawa 1980.
- J. Wimpel, Jak budowano w średniowieczu.
- www.kuzminski.org
- www.architektura.website.pl