Figura Matki Bożej Bardzkiej
Najcenniejszym skarbem Barda jest Figura Matki Bożej Bardzkiej, będąca najstarszą drewnianą rzeźbą romańską zachowaną na Dolnym Śląsku. Wykonana z drewna lipowego, mierzy 43,3 cm. Wnętrze Figury wydłutowano, a w jego górnej części umieszczono siedem rzędów liter, których znaczenia dotąd nie odszyfrowano. Matka Boża trzyma w wyciągniętej do przodu prawej ręce królewskie jabłko. Dzieciątko natomiast lewą rączką podtrzymuje opartą na kolanach Księgę, a prawą podnosi w geście błogosławieństwa. Fałdy szat są zgeometryzowane, a całość polichromowana.
W średniowiecznej ikonografii kolor szat wyrażał prawdy teologiczne. Pierwotnie suknia Matki Bożej była niebieska, a płaszcz purpurowy na znak, że chociaż jest ona człowiekiem i Służebnicą Pana, została wyniesiona do niesłychanej godności Matki Boga. Natomiast suknia Dzieciątka była purpurowa a płaszcz zielony dla podkreślenia, iż jest ono istotą boską, która przez wcielenie przybrała ludzką naturę.
Zadumaną i tajemniczo uśmiechającą się Matkę Bożą Bardzką niekiedy nazywa się „Madonną uśmiechniętą”.
Figura Matki Bożej Bardzkiej reprezentuje niezwykle rozpowszechniony w XI i XII w. typ Madonny Tronującej. Historycy nie są zgodni, co do tego, czyim dziełem jest i kiedy powstała. Według niektórych, czas powstania Figury to XIII w., kiedy w Bardzie pojawili się cystersi. Inni uważają, że Figura pochodzi z początku XII w., określają nawet przypuszczalny czas jej powstania na lata 1110-1137.
Prawdopodobnie Figura Matki Bożej pojawiła się w Bardzie w około 1110 r. i umieszczona była w Kaplicy zamkowej. Według legendy, Maryja objawiła się w tej Kaplicy pobożnemu młodzieńcowi, któremu przekazała swój wizerunek wraz z życzeniem, by w tym miejscu czczono ją w szczególny sposób.
Losy Figury Matki Bożej były równie burzliwe jak dzieje Barda. Wielokrotnie musiała ona „szukać” schronienia w innych miejscowościach. Po raz pierwszy Figura Matki Bożej opuściła Bardo w 1425 r. Oddziały husyckie ciągnęły do Barda, aby położyć kres maryjnym pielgrzymkom. Ówczesny proboszcz Bartłomiej wywiózł Figurę do Kłodzka, gdzie ukryto ją prawdopodobnie w kaplicy joannitów lub w kościele augustianów. W 1436 r. Figura powróciła do Barda.
W okresie reformacji obawiano się profanacji słynącej łaskami Figury, dlatego na polecenie opata A. Waldenberga w 1577 r. przeniesiono ją do Kamieńca, gdzie przebywała 29 lat. W Bardzie pozostawiono jej kopię. Co ciekawe, pielgrzymki jakie w tym czasie miały miejsce, udawały się nie do Kamieńca, lecz do Barda. Miejsce, gdzie uprzednio znajdowała się Figura nadal uchodziło za święte. Staraniem ojców jezuitów Figura Matki Bożej powróciła do Barda w 1606 r.
W okresie wojny trzydziestoletniej Figurę kilkakrotnie wywożono do Kłodzka. Dopiero po zawarciu pokoju westfalskiego w 1648 r., który zażegnał niepokoje na Śląsku, Figura w 1649 r. mogła bezpiecznie powrócić do Barda.
W 1711 r. w Bardzie wybuchł ogromny pożar. Spaliło się miasto, plebania, na nowym kościele spłonął dach, wieże, drzwi, zegar, stopiły się dzwony. Żywiołowi oparło się jedynie wnętrze kościoła. Ojciec F. Maelzer wyniósł Figurę z płonącego miasta za rzekę i umieścił ją początkowo w tzw. Wilczej Grocie, a następnie w domu pobożnej rodziny. Z rozkazu opata G. Woiwode 20 XII 1711 r. Figurę odwieziono do Kamieńca. Do Barda Figura powróciła 12 V 1712 r.
Z biegiem czasu Figura uległa dość poważnym zniszczeniom, dlatego kilkakrotnie poddawano ją gruntownej konserwacji.
Wśród pielgrzymów rozpowszechniony był zwyczaj całowania lub dotykania policzkiem twarzy Matki Bożej. Obawiano się, że Figurka ulegnie zniszczeniu. Dlatego, w 1906 r., na polecenie O. Franza, rzeźbiarz A. Wittig z Nowej Rudy wykonał drewnianą podstawę, która zawierała cząstkę z Domu Loretańskiego. W późniejszym okresie do podstawy dołączono relikwie świętych zgromadzenia redemptorystów: Alfonsa, Klemensa i Gerarda. Odtąd pielgrzymi mieli całować relikwiarz, a nie Figurkę.
Koronacja Figury Matki Bożej Bardzkiej
Pierwsze starania o koronację Figury Matki Bożej Bardzkiej podjął O. dr L. Rąś w 1947 r. Jego następca, O. F. Marcinek, przygotował potrzebną dokumentację i z aprobatą ks. dr K. Milika, administratora apostolskiego Dolnego Śląska, wystosował prośbę do Kapituły Watykańskiej. Już w 1948 r. wystawiono dokument zezwalający na koronację Figury. Jednakże swojej realizacji doczekał się on dopiero 3 VII 1966 r., podczas uroczystych obchodów 1000-lecia chrztu Polski. Aktu koronacji dokonał późniejszy kardynał – ks. B. Kominek w otoczeniu 9 biskupów. W uroczystościach koronacyjnych wzięło brało udział około 150 tys. wiernych nie tylko z Polski, ale także z Czech, Moraw, Niemiec, 500 kapłanów i tyleż sióstr zakonnych. Była to pierwsza koronacja w archidiecezji, pierwsza na Ziemiach Zachodnich. Rok 2006 to rok obchodów uroczystości związanych z 40-leciem ukoronowania Figury Matki Bożej.
Kościoły Barda
Najwcześniejsza pisana wiadomość o istnieniu kaplicy w Bardzie pochodzi z 1189 r. W roku tym biskup Żyrosław II nadał joannitom ze Strzegomia kaplicę w Bardzie wraz z jej dziesięcinami z czterech wsi: Barda, Przyłęku, Dzbanowa i Służejowa. Darowiznę tę zatwierdzili w 1203 r. biskup Cyprian i papież Innocenty II.
W pierwszej połowie XII w. w Kaplicy została umieszczona Figura Matki Bożej. Wkrótce sława cudownej Figury zaczęła zataczać coraz szersze kręgi. Kaplica okazała się za mała dla tłumów pielgrzymów. Około 1315 r. Mikołaj I, opat z Kamieńca, wybudował nowy kościół i w nim umieścił Figurę Matki Bożej. Nadano mu nazwę kościół „czeski”, bowiem – jak głosiły przekazy – najpierw kaplicę, a następnie kościół wybudował czeski rycerz, który za przyczyną Matki Bożej Bardzkiej doznał łaski uzdrowienia.
W początkach XV w. ruch pielgrzymkowy wzmógł się jeszcze bardziej. Istniejący kościół „czeski” nie mieścił wszystkich wiernych. Dlatego w latach 1408-1411 opat kamieniecki Jan I, przy wsparciu finansowym księcia Jana i biskupa wrocławskiego Wacława Pisatowicza oraz magistratów Ząbkowic i Nysy, wybudował nowy kościół, powszechnie nazywany kościołem „niemieckim”.
Oba kościoły połączono wspólną zakrystią i kruchtą. Figura Matki Bożej pozostała w starym kościele, który stał się teraz sanktuarium. W 1425 r. obydwa kościoły zostały spalone przez husytów. Kościół „czeski” odbudowano dopiero w 1436 r., a „niemiecki” około 1440 r.
Po pożarze w 1525 r., podczas którego podobno zginął zakonnik ratujący Figurę, kościół „czeski” przez długi czas pozostawał w ruinie. Odbudowano go w 1661 r. dzięki staraniom opata Kaspra Kalesa. Przystąpiono również do budowy nowego kościoła „niemieckiego”. W 1665 r. ukończono jego budowę. Konsekracja odbyła się w roku następnym, a dokonał jej biskup S. v Rostock.
Odbudowane kościoły nie mieściły jednak licznie przybywających pielgrzymów. Postanowiono więc je zburzyć i wybudować jedną, ale wystarczająco dużą świątynię.
Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny
Barokowy kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, wybudowany w latach 1686-1704 na miejscu kościołów „czeskiego” i „niemieckiego”, może pomieścić około 5 tys. ludzi, ma 54,5 m długości, 26 m szerokości i 25 m wysokości. Kamień węgielny poświęcił w 1686 r. opat z Krzeszowa, sławny B. Rosa, wielki czciciel Matki Bożej Bardzkiej. Konsekracji kościoła dokonał 28 IX 1704 r. sufragan wrocławski biskup F.E. Barbo.
Niestety, nie udało się ustalić nazwiska projektanta świątyni. Według kronik proboszcza F. Millera projektantem kościoła był nyski architekt M. Klein. Inni znawcy problematyki bardzkiej uważają, iż był to bliżej nieznany Włoch Quadro. Zgodnie z duchem baroku w kościele bardzkim wyeksponowane zostały tabernakulum, ambona, chrzcielnica oraz organy – elementy uważane wówczas za najważniejsze na wyposażeniu kościoła. Obecny ołtarz w kościele Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, pochodzący z 1715 r. jest dziełem Mikołaja Richtera. Jego oryginalność polega na tym, iż nie tworzy on już jednolitej całości, łączącej mensę z nastawą (retabulum). Dzięki ich rozmieszczeniu w różnych płaszczyznach uzyskano nowe efekty przestrzenne. Właściwe retabulum (nastawa) tworzy bogatą ramę okalającą obraz. Wysunięta do przodu mensa stanowi niezwykłą oprawę tabernakulum. Zwieńczenie tworzy Figura Matki Bożej Bardzkiej umieszczona w oszklonej szafce oraz rzeźbiona grupa Trójcy Świętej. Obraz w ołtarzu głównym – dzieło malarza Michała Willmanna, zwanego mistrzem śląskiego baroku – przedstawia scenę nawiedzenia św. Elżbiety przez Matkę Najświętszą.
Pochodząca z 1698 r. ambona to jeden z najstarszych elementów bardzkiego kościoła. Nazwisko twórcy jest nieznane, choć niektórzy wysuwają hipotezę, że wykonał ją J.J. Weiss, snycerz będący na usługach ówczesnego biskupa Franciszka Ludwika, prawdopodobnie fundatora kazalnicy. Ustawienie ambony jest zgodne z wymogami baroku, kaznodzieja ma przed sobą ludzi zgromadzonych w szerokiej nawie głównej. Ambona bardzka to dzieło niezwykle bogate. Na bramce umieszczeni zostali dwaj święci zakonu cysterskiego: święty Bernard z księgą i święty Robert z krzyżem. Na czaszy podtrzymywanej przez aniołów znajdują się postaci Chrystusa nauczającego i czterech Ewangelistów, każdy ze swoim atrybutem, którym kompozycyjnie i ideowo odpowiadają na baldachimie rzeźby czterech ojców i doktorów Ko?cioła Zachodniego – świętych: Ambrożego, Augustyna, Grzegorza i Hieronima. Baldachim ambony wieńczy postać Boga Ojca wśród obłoków i aniołków.
Wykonane w 1759 r. przez F. Eberharda organy bardzkie to jeden z najokazalszych instrumentów schyłkowego baroku zachowanych na Dolnym Śląsku. Sporna jest osoba ich fundatora. Według jednych, był nim król pruski Fryderyk, inni utrzymują, iż parafia kamieniecka kupiła całe organy.
Ze względu na strukturę wewnętrzną, wielkość oraz unikatowy wystrój zewnętrzny organy sa instrumentem wyjątkowo cennym, zarówno w skali krajowej, jak i europejskiej. Rokokową, piękną dekorację wykonał znakomity snycerz H. Hartman. W bogatym prospekcie wyróżnia się grupa przedstawiająca wniebowzięcie. Najświętszej Marii Panny. W kręgu chmur i promieni widać postać Boga Ojca oraz obnażonego do połowy Chrystusa. Nad nim unosi się Duch Święty w postaci gołębicy.
W 1875 r. świdnicka firma braci Schlag, przeprowadzając remont organów, dokonała pewnych zmian w stosunku do stanu pierwotnego. Zmodernizowano zabytkową materię brzmieniową i elementy konstrukcyjne instrumentu. Obecnie organy posiadają 990 piszczałek drewnianych oraz 1998 metalowych.
Chrzcielnica pochodząca z 1825 r. ma długość 2,5 m. Jej podstawa i czasza zostały wykonane z marmuru, a przykrywa z drewna. Część kamienną zrobił J. Groger z Lipowej koło Nysy, a drewnianą B. Kutzera z Czech. Na przykrywie umieszczono scenę chrztu Chrystusa. Całość kompozycji wieńczy postać Boga Ojca w obłokach.
Pierwotnie wieże w kościele bardzkim wieńczyły hełmy cebulaste, swój obecny wygląd zyskały po pożarze w 1771 r. W wieży północnej umieszczono dwa dzwony, odlane w 1713 r. przez firmę Reichel z Nysy, ich fundatorem był malarz J. Liszka. W 1713 r. na środku kościoła dobudowano mała wieżyczkę, tzw. sygnaturkę.
Od strony południowej znajduje się mały dziedziniec kościelny. Przed 1836 r. w tym miejscu znajdował się cmentarz grzebalny. Wybudowane w 1929 r. ambity okalające dziedziniec początkowo miały dach płaski. W 1983 r. ambity przykryto nowym dachem, bardziej odpowiadającym architekturze całego obiektu klasztornego. W 1981 r. na dziedzińcu stanął pomnik Jana Pawła II. Był to drugi w Polsce pomnik ku czci Papieża Polaka. Mieszkańcom Barda miał on także przypomnieć wizytę, którą złożył parafii w 1957 r. jeszcze jako biskup krakowski Karol Wojtyła.
Klasztor
W czasie pożaru w 1711 r. spłonął stary, drewniany klasztor. Na jego miejscu w latach 1712-1716 zbudowano obecny klasztor – murowany z kamienia, piętrowy, o nieregularnym rzucie zbliżonym do kształtu litery T. W 1933 r. przerobiono wysoki dach, dobudowując obecną górną kondygnację, przez co budowla straciła pierwotny wygląd, ale klasztor zyskał pomieszczenia mieszkalne potrzebne do organizowania rekolekcji zamkniętych. W 1900 r. nad portalem wejściowym umieszczono herb zakonny redemptorystów z łacińskim napisem „Copiosa apud eum redemptio” (tzn. „Obfite u Niego odkupienie”). Obszerne korytarze klasztorne są sklepione ceglasto na gurtach, a w skrzydle głównym ozdobione kolistymi plafonami. Korytarz parteru przylegający do zakrystii jest zamknięty kratą i stanowi tzw. Kaplicę Wotywną. Górne korytarze na pierwszym piętrze mieszczą Muzeum Sztuki Sakralnej.
Kaplica wotywna znajduje się na parterze głównego skrzydła klasztoru i została utworzona z części korytarza. Zgromadzono w niej ponad 50 obrazów wotywnych, pochodzących z XVII-XIX wieku. Najstarszy przedstawia we wnętrzu kościoła bardzkiego parę małżeńską i dziesięcioro dzieci, modlących się przy ołtarzu, a w głębi scenę ślubu. Przy nowożeńcach znajdują się niemowlęta w becikach. Obraz pochodzi z 1650 r., a jego fundatorem był Urban Vilhauer z Nysy. Znajdujący się w kaplicy pokaźny ołtarz szafkowy w kształcie późnogotyckiego tryptyku ofiarował kościołowi w 1915 r. mieszkaniec Nysy – Willibrord Faber. W środkowej części tego ołtarza znajduje się św. Michał Archanioł w asyście św. Agnieszki oraz św. Katarzyny. W skrzydłach ołtarzowych znajdują się postacie 12 apostołów. W predelli Pokłon Trzech Króli, a całość wieńczy Pieta.
Muzeum Sztuki Sakralnej
Powstało w 1967 r. z inicjatywy kustoszy sanktuarium ojców redemptorystów przy współpracy Komitetu Koordynacyjnego Kół Naukowych Historyków Sztuki i Konserwatorów. Zgromadzone dzieła sztuki podzielone zostały na cztery działy ekspozycji muzealnej: historia Barda, malarstwo, rzeźba, rzemiosło artystyczne.
W dziale malarstwa przeważają obrazy barokowe, zwłaszcza z XVIII w. Godnymi uwagi są również portrety kilku opatów cysterskich, dobrodziejów sanktuarium. Pośród zgromadzonych rzeźb wyróżnia się kilka figur późnogotyckich (z XVI w.). Ponad 60 rzeźb barokowych i rokokowych daje bogaty przegląd twórczości rzeźby w większości wykonanych przez artystów miejscowych. Zwraca też uwagę zbiór figurek Matki Bożej Bardzkiej (z XVII-XIX w.) oraz kolekcja korpusów ukrzyżowanego Chrystusa. Cennymi zabytkami są naczynia liturgiczne i szaty kościelne, zwłaszcza bogato haftowane ornaty z XVII w.
Ruchoma szopka panoramiczna
Dla upamiętnienia 700-lecia (1270-1970) pielgrzymowania do Barda w sanktuarium została zbudowana szopka. W miejscu, w którym znajduje się ona obecnie do 1803 r. była krypta grzebalna dla zakonników. W 1967 r. redemptoryści postanowili urządzić w krypcie ruchomą szopkę. Wciąż uzupełniana o nowe sceny biblijne, szopka stała się główną atrakcją szczególnie dla młodszych gości miasta.
Na podstawie: www.bardo.pl/sanktuarium.php