Dzieje turystyki sudeckiej w datach

  1. Poniższy materiał przygotowany został na potrzeby kursu przewodników sudeckich w Jeleniej Górze, stąd pewna nadreprezentacja Karkonoszy (czeska strona w zasadzie do nich się ogranicza).
  2. Periodyzacja historii turystyki sudeckiej oparta została na podziale zaproponowanym przez M. Staffę (Z zagadnień zagospodarowania turystycznego gór polskich, Wyd. PTTK „Kraj”, 1985, Warszawa-Kraków, s.4).
  3. Wykorzystanie poniższego materiału jest dozwolone pod warunkiem podania źródła.
  4. Ewentualne uwagi (poprawki, uzupełnienia) można kierować na adres: elemelek@kurczak.one.pl Jacek Potocki

Etap I. Do końca XVIII w. – poznawanie Sudetów, pierwsze wędrówki

  • 1241 – wg anonimowego utworu w czasie najazdu Mongołów w Lądku zniszczeniu uległy jakieś urządzenia kąpielowe
  • 18.03.1281 – fundacja Bernarda Lwóweckiego w Cieplicach, które nadał zakonowi joannitów.
  • 1357 – pierwsza wzmianka o Starym Zdroju (Aqua Antiqua, obecnie dzielnica Wałbrzycha) i jego źródłach
  • 1403 – w Cieplicach osadzono cystersów
  • 1498 – w Lądku wykonano badania wód leczniczych (jedne z najstarszych w Europie)
  • ok. 1565 – pierwsza opisana wycieczka w Karkonosze (rektor szkoły w Jeleniej Górze Krzysztof Schilling z uczniami)
  • 1572 – pierwsza wzmianka o źródłach mineralnych w Świeradowie
  • 1601 – Caspar Schwenkfeldt publikuje książkę o roślinach i skałach Śląska, w 1607 monografię uzdrowiska w Cieplicach
  • 1605 – pierwsza wzmianka o źródłach mineralnych w Dusznikach
  • 1625 – Georgius Aelurius z Ząbkowic Śl. w swojej Glaciografii wspomina źródła mineralne w Polanicy, pisze też o wykorzystywaniu wód ze źródeł w Kudowie
  • 1646 – powtórne odkrycie źródeł w Starym Zdroju
  • 1674 – w Lądku przebywa ostatni Piast, ks. Jerzy Wilhelm
  • 1677 – pierwszy polski opis Karkonoszy (Teodora Bilewicza)
  • 1681 – 10 sierpnia, konsekracja kaplicy na Śnieżce przez opata krzeszowskiego Bernarda Rosę, początek wędrówek na najwyższy szczyt Sudetów, schronienia wędrowcom udziela Buda Samuela na Złotówce
  • 1684 – 19 października, poświęcenie źródła Łaby przez biskupa Hradca Kralové Jana Tallemberga
  • 1687 – Królowa Polski Maria Sobieska w Cieplicach
  • 1696 – założona księga pamiątkowa w Budzie Samuela
  • 1704 – nieznany bliżej turysta o nazwisku Kunowski (najprawdopodobniej Polak) odwiedza z rodziną Adrspaskie Skały (najstarszy ślad pobytu turysty w tym skalnym mieście)
  • 1723 – założenie uzdrowiska w Jedlinie
  • poł. XVIII w. – zagospodarowanie źródeł w Dusznikach i Świeradowie, początki rozwoju tych uzdrowisk
  • II poł. XVIII w. – budowa dróg bitych w Sudetach
  • 1765 – pierwsze udokumentowane wejście na Śnieżnik (ks. Henryk pruski i Wilhelm i Fryderyk brunszwicki)
  • – w Lądku na kuracji przebywa Fryderyk II, król Prus
  • 1790 – król pruski Fryderyk Wilhelm II na Szczelińcu, początek zagospodarowania szczytu
  • – podróż J. W. Goethego po Sudetach

Etap II. 1800-1880 r. – kształtowanie się turystyki, początki zagospodarowania turystycznego
przełom XVIII/XIX w.

szybszy rozwój i wzrost liczby znaczących uzdrowisk – do Lądka i Cieplic dołączają w tym czasie: Świeradów, Duszniki, Kudowa, Stary-Zdrój

  • 1800 – po Sudetach podróżuje John Quincy Adams – ambasador USA w Berlinie, późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych
  • 1804 – w Wiedniu ukazuje się gruntowny opis Karkonoszy J.K.E. Hosera
  • 1811 – założenie uzdrowiska w Szczawnie
  • 1813 – król pruski Fryderyk Wilhelm III na Szczelińcu, Franz Pabel otrzymuje nominację na „Mianowanego królewskiego przewodnika i kasjera Szczelińca Wielkiego” – pierwsza w Europie urzędowa nominacja przewodnicka
  • – w Lądku przebywa pruski król Fryderyk Wilhelm III ze świtą i Aleksander I, car Rosji
  • 1817 – w Jeleniej G. powstaje pierwsza na świecie organizacja przewodników (i tragarzy lektyk)
  • – założenie uzdrowiska w Długopolu
  • 1822 – w ruinach zamku Chojnik urządzono gospodę
  • 1824 – kaplica na Śnieżce pełni funkcję schroniska (do 1850 r.)
  • 1826 – Fryderyk Chopin na kuracji w Dusznikach
  • 1827 – początki uzdrowiska w Polanicy
  • 1828 – we Wrocławiu ukazuje się obszerny przewodnik po Sudetach J.Ch.G. Berndta
  • 1837 – budowa pierwszych schronisk w Sudetach Zachodnich: na Wysokim Kamieniu i nad Śnieżnymi Kotłami
  • 1838 – księżna Marianna Orańska staje się właścicielką rozległych dóbr w Sudetach Wschodnich, z jej inicjatywy dokonano wielu działań na rzecz rozwoju zagospodarowania turystycznego
  • 1843 – budowa Kolei Wrocławsko-Świebodzickiej. Końcowa stacja na skraju Sudetów, w pobliżu uzdrowisk w Szczawnie i Starym Zdroju
  • 1847 – spotkanie w Cieplicach K. Ujejskiego, W. Pola i J.E. Purkyněgo
  • 1850 – budowa schroniska na Śnieżce (Koppenbaude)
  • – ukazuje się pierwszy polski przewodnik po Karkonoszach pióra Rozalii Saulsonowej
  • 1853 – przedłużenie Kolei Wrocławsko-Świebodzickiej do Wałbrzycha, kolej wkracza w Sudety
  • 1866-68 – budowa Śląskiej Kolei Górskiej (Zgorzelec – Jelenia Góra – Wałbrzych)
  • 1871 – budowa schroniska pod Śnieżnikiem
  • 1871-75 – budowa linii kolejowej Wrocław – Międzylesie
  • 1873 – ostatni sezon kuracyjny w Starym Zdroju (ob. dzielnica Wałbrzycha)
  • – rozbudowa uzdrowiska w Polanicy zapoczątkowała jego bardzo szybki rozwój
  • 1875 – Herman Brehmer założył w Sokołowsku (ówcześnie Görbersdorf) pierwszy na świecie ośrodek klimatycznego leczenia gruźlicy, który stał się wzorcem dla Tytusa Chałubińskiego przy zastosowaniu analogicznej metody leczenia w Zakopanem.

Etap III. 1880-1945 – intensywne zagospodarowanie Sudetów, komercjalizacja turystyki

  • 1880 – z inicjatywy Theodora Donata w Jeleniej Górze powstaje Towarzystwo Karkonoskie (Riesengebirgsverein – RGV)
  • – we Vrchlabí powstaje Austriackie Towarzystwo Karkonoskie (początkowo jako sekcja terenowa Towarzystwa Górskiego dla Czech). Głównym jego organizatorem (i sekretarzem) był Eduard Rudolf Petrák (nauczyciel), a mecenasem (zarazem skarbnikiem) Prosper Piette de Rivage (właściciel papierni w Dolnym Marovie).
  • 1881 – RGV rozpoczyna wydawanie czasopisma Wanderer im Riesengebirge
  • – w Kłodzku zawiązuje się Kłodzkie Towarzystwo Górskie (Glatzer Gebirgsverein – GGV)
  • 1882 – uruchomienie linii Wałbrzych – Kłodzko kończy etap budowy głównych szlaków kolejowych w Sudetach
  • lata 80-te i 90-te XIX w. – intensywna budowa szlaków w Karkonoszach, początki znakowania
  • 1889 – w Jilemnicy z inicjatywy Jana Buchara powstaje oddział Klubu Czeskich Turystów
  • – Staraniem Towarzystwa Karkonoskiego powstało muzeum w Jeleniej Górze
  • 1891 – ukazuje się przewodnik po Karkonoszach Eduarda Petráka
  • 1894 – w Jilemnicy powstaje pierwsza organizacja narciarska – Český Krkonoský spolek – Ski
  • 1895 – Karpacz otrzymuje połączenie kolejowe
  • 1896 – hrabia Jan Harrach, właściciel dóbr w zachodnich Karkonoszach, w uznaniu zasług dla rozwoju turystyki zostaje pierwszym honorowym członkiem Klubu Czeskich Turystów
  • 1897 – kolej dociera do Stronia Śl.
  • – olbrzymia powódź w Sudetach Zachodnich niszczy także wiele urządzeń turystycznych
  • 1899 – otwarcie wieży widokowej na Śnieżniku
  • 1900 – w Szklarskiej Porębie powstaje pierwszy klub narciarski na Śląsku
  • – na Śnieżce uruchomiono obserwatorium meteorologiczne
  • 1902 – przedłużenie linii kolejowej z Jelenia Góra – Piechowice przez Szklarską Porębę do Polubnego (ob. Kořenov)
  • ok. 1905 – Cieplice tracą dominującą pozycję w turystyce karkonoskiej na rzecz Szklarskiej Poręby
  • 1905 – budowa Drogi Jubileuszowej na Śnieżkę zasadniczo kończy kształtowanie sieci szlaków w Karkonoszach
  • – ukończenie budowy linii kolejowych Polanica – Kudowa i Kowary – Kamienna Góra
  • 1906 – z inicjatywy Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego powstało muzeum w Kłodzku
  • 1910 – w Szczawnie powstaje największy na Dolnym Śląsku Dom Zdrojowy
  • 1918 – powstanie Czechosłowacji, wzrost znaczenia Czechów w zarządzaniu turystyką sudecką
    1923 – w Karkonoszach wprowadzono oryginalny system zimowego znakowania – „nieme znaki”, tzn. wycięte z blachy figury geometryczne zachowujące czytelność po pokryciu szadzią.
  • lata 20-te i 30-te – elektryfikacja części sieci kolejowej w Sudetach
  • 1928 – ruszyła pierwsza kolej linowa w Karkonoszach (zarazem w Sudetach) – na Černą horę
  • 1935 – ukazuje się czeski przewodnik po Karkonoszach Jindřicha (Henryka) Ambroza
  • 1937 – wyznakowanie szlaku pieszego Saara – Śląsk
  • październik 1938 – Niemcy anektują przygraniczne tereny Czech, ludność czeska rugowana z zajętych przez Niemców terenów, czescy turyści tracą dostęp do większości pasm sudeckich
  • po r. 1940 – jeńcy wojenni wykorzystywani przy remontach szlaków w Karkonoszach
  • 04.1943 – ukazuje się ostatni numer Wanderera im Riesengebirge

Etap IV. 1945-1989 – turystyka w warunkach gospodarki centralnie sterowanej i okresowych ograniczeń administracyjnych

opracowanie dotyczy tylko polskiej strony Sudetów

  • 1945 – w Jeleniej Górze powstaje Dolnośląskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (w 1946 przekształcone w Dolnośląski Oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego)
  • 1947 – w Wałbrzychu powstaje Oddział Dolnośląskiego Związku Popierania Turystyki, jego członkowie w tym samym roku utworzyli oddział PTT (DZPT rozwiązano w 1948 r.)
  • 1948 – Oddziały PTT powstają w Polanicy i Lądku
  • – pierwszy kurs przewodnicki w Jeleniej Górze (ukończył go m.in. Leszek Krzeptowski)
  • koniec lat 40-tych – radykalne ograniczenia w poruszaniu się w strefie nadgranicznej (po polskiej stronie), całkowite zamknięcie wschodnich Karkonoszy i części Sudetów Wschodnich
  • 1949 – powstanie Funduszu Wczasów Pracowniczych, państwo całkowicie przejmuje kontrolę nad gospodarką turystyczną
  • 1950 – w Jeleniej Górze odbył się pierwszy kurs przewodnicki pod kierownictwem Tadeusza Stecia
  • 1952 – pierwszy kurs znakarski (w schr. „Szwajcarka” pod kierunkiem T. Stecia), ukończenie znakowania Głównego Szlaku Sudeckiego
  • – w Karkonoszach powstaje sekcja GOPR-u
  • 1953 – 17-20 września, I Ogólnopolski Górski Rajd Turystyczny (org. ZG PTTK) z zakończeniem w Wałbrzychu. Wielka masowa impreza z udziałem 3591 turystów z całej Polski. Dla jej przeprowadzenia wyznakowano szlaki w Sudetach wałbrzyskich, łącząc sieć szlaków na Ziemi Kłodzkiej z Sudetami Zachodnimi.
  • – październik, powstaje koło przewodnickie w Jeleniej Górze
  • 1954 – 4-7 lutego, Ogólnopolski Rajd Narciarski PTTK (5063 uczestników).
  • 1956 – 15 czerwca, liberalizacja przepisów obowiązujących w strefie nadgranicznej, udostępnienie granicznego szlaku w Karkonoszach
  • – październik, Oddział Wrocławski PTTK organizuje „Rajd Bialski”, pierwszą spośród cyklicznych masowych imprez, które szeroko spopularyzowały Sudety wśród polskich turystów
  • 1957 – we Wrocławiu powstaje Akademicki Klub Turystyczny, zasłużony dla popularyzacji wędrówek wśród studentów. Przy AKT utworzono koło przewodników, które w 1973 r. przyjęło nazwę Studenckie Koło Przewodników Sudeckich.
  • 16.01.1959 – powstaje Karkonoski Park Narodowy
  • 1959 – uruchomienie kolejki krzesełkowej na Kopę w Karpaczu
  • 1960 – Komisja Przewodnicka Zarządu Okręgowego PTTK we Wrocławiu dokonała weryfikacji przewodników, wprowadzając oficjalną nazwę przewodnika sudeckiego.
  • 16.06.1961 – wchodzi w życie polsko-czechosłowacka konwencja turystyczna. Na grzbiecie Karkonoszy powstaje Droga Przyjaźni Polsko-Czechosłowackiej. Polskim turystom udostępniono czeskie Karkonosze, czeskim turystom polskie Karkonosze, zachodnią część Ziemi Kłodzkiej i Jezioro Otmuchowskie. Wycieczki do Czech obwarowane są jednak licznymi ograniczeniami.
  • 1962 – uruchomienie kolejki krzesełkowej na Szrenicę w Szklarskiej Porębie
  • 1963 – powstaje Krkonoský národní park
  • 03.1968 – w Białym Jarze w lawinie ginie 19 osób
  • 1971 – we Wrocławiu ukazuje się pierwszy numer „Informatora Krajoznawczego” – pisma programowo poświęconego krajoznawstwu dolnośląskiemu
  • – wyznakowanie granicznego szlaku w Sudetach Wschodnich (pierwszy poza Karkonoszami szlak wiodący na znacznej długości granicą)
  • 1972 – otwarcie granicy między Polską a NRD. Zza zachodniej granicy licznie napływają turyści (zwłaszcza w Sudety Zachodnie).
  • 1973 – wysadzenie wieży widokowej na Śnieżniku
  • – Rozpoczęcie tworzenia Dolnośląskiego Parku Kultury i Wypoczynku w Masywie Ślęży. Cały projekt noszący wszelkie cechy socjalistycznej gigantomanii nie zostaje (na szczęście) zrealizowany.
  • 1975 – Otwarcie nowego obserwatorium na Śnieżce
  • 1977 – Otwarcie granicy z Czechosłowacją
  • 1980 – NRD zamyka granicę z Polską
  • 1981 – powstają pierwsze parki krajobrazowe: Książański, Śnieżnicki, Stołowogórski
  • – na Śnieżce w dniu św. Wawrzyńca pierwszy raz po 1945 r. odprawiono mszę św., 10 sierpnia obchodzony odtąd jako święto przewodników sudeckich
  • – w listopadzie Czechosłowacja zamyka granicę z Polską
  • – 13 grudnia wprowadzony w Polsce stan wojenny, znaczne ograniczenia swobody poruszania się (najdłużej utrzymywane w strefie nadgranicznej)
  • 1983 – udostępnienie Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie
  • lata po stanie wojennym – graniczne szlaki (zwłaszcza w G. Złotych) służą jako miejsce spotkań przedstawicieli polskiej i czechosłowackiej opozycji
  • 1984 – przywrócenie ruchu na całej długości Drogi Przyjaźni Polsko-Czechosłowackiej
  • – przy Oddziale PTTK „Sudety Zachodnie” w Jeleniej Górze powstaje „Przewodnicka Szkoła Turystyki Górskiej i Narciarstwa” (od 1988 r. podległa bezpośrednio Zarządowi Głównemu PTTK, zlikwidowana w r. 2000)
  • 1985 – zamknięcie linii kolejowej Kamienna Góra – Mysłakowice raptownie pogarsza dostępność komunikacyjną tego rejonu
  • 1986 – w Kotle Łomniczki utworzono symboliczny cmentarzyk – w zamyśle ofiar gór, de facto osób mniej lub bardziej zasłużonych dla turystyki w Karkonoszach
  • 1988 – powstają dwa parki krajobrazowe: Ślężański PK i Rudawski PK.
  • 1989 – powstaje Park Krajobrazowy Doliny Bobru

V. Od 1989 r. – rozwój turystyki w warunkach wolnego rynku i swobód politycznych

  • 1989 – kolejne złagodzenie obyczajów na granicy, kończą się nieustanne kontrole dokumentów
    początek lat 90-tych – przeobrażenia gospodarcze w kraju skutkują załamaniem ruchu turystycznego (zwłaszcza organizowanego przez zakłady pracy), liczne obiekty zakładowe przejmują gminy (często w stanie daleko posuniętej dekapitalizacji), część z nich ulega dewastacji,
  • – upadek kolei w polskich Sudetach. Zamknięcie w 1991 r. linii Świdnica – Jedlina gwałtownie pogarsza dostępność Gór Sowich, w następnych latach likwiduje się kolejne linie o dużym znaczeniu dla turystyki, redukuje się też ilość połączeń
  • 1991 – ponowne (tym razem całkowite) otwarcie granicy z Niemcami i Czechosłowacją
  • – ostateczne odejście Rosjan z uzdrowiska w Lądku (Armia Sowiecka od 1945 r. miała tam swoje sanatoria)
  • – wyznakowanie szlaku granicznego Przeł. Okraj – Tłumaczów
  • – w Czechosłowacji reaktywowano Klub Czeskich Turystów
  • 1992 – powstaje Park Krajobrazowy „Chełmy”. Początek ożywienia turystyki na Pogórzu Złotoryjskim (terenie zastrzeżonym wcześniej dla prominentnych myśliwych)
  • – w ramach reformy administracji kościelnej powstaje diecezja legnicka. Ustanowienie Krzeszowa jej głównym sanktuarium i w konsekwencji odnowienie ruchu pielgrzymkowego ożywia tę miejscowość.
  • 1993 – 13 stycznia, w jednym dniu tragicznie giną: Tadeusz Steć i Zbygniew Martynowski – „klasycy polskiego krajoznawstwa w Sudetach”
  • – wrzesień, powstaje Park Narodowy Gór Stołowych, po latach zaniedbań poprawia się zagospodarowanie turystyczne tego pasma.
  • 1994 – 10 lutego, tragiczna śmierć Waldemara Siemaszki, gospodarza „Samotni”
  • 1996 – budowa kolejki krzesełkowej i kompleksu narciarskiego na Czarnej Górze w Masywie Śnieżnika
  • – wchodzi w życie polsko-czeska umowa o przejściach granicznych na szlakach turystycznych, początkowo powstaje 16 takich przejść
  • 1997 – olbrzymia powódź pustoszy Sudety Wschodnie, zdewastowane liczne miejscowości i szlaki turystyczne