Historia Czech 2

Pierwsze pokolenie patriotów czeskich w dzisiejszym, narodowym znaczeniu tego słowa, otwiera Josef Jungmann (1773-1847), piszący już po czesku i dla ludu czeskiego. Działalność narodowa ogniskowała się wówczas wokół Czeskiego Muzeum Narodowego (1818), wydawanego przezeń „Czasopisu Czeského Muzeum” i Macierzy Czeskiej (1831).

Romantycy z kręgu Jungmanna sfabrykowali nawet czeskie rękopisy literackie (Ťkralovodvorskiť, Ťzielonogórskiť i inne) pochodzące rzekomo z X-XI wieku, by udowodnić wysoki stopień rozwoju języka czeskiego. Rozgorzały wówczas spór o rękopisy trwał do końca XIX wieku i choć prawda w końcu zwyciężyła, sama obrona rękopisów wzmocniła odrodzenie narodowe.

W środowisku tym obecne było już słowianofilstwo, tj. oczekiwanie na zjednoczenie wszystkich Słowian pod egidą Rosji, przez co nie rozumieno jednak rozbicia Austrii, lecz raczej doprowadzenie do jej ścisłego sojuszu z Petersburgiem. W panslawizmie, rozumianym jako idea zjednoczenia kulturowego Słowian, widziano przede wszystkim przeciwwagę dla zagrożenia niemieckiego. Jan Kollár (1793-1852), twórca teorii wzajemności słowiańskiej, przewidywał nawet powstanie jednego języka słowiańskiego lub nawet przyjście rosyjskiego przez wszystkich Słowian.

Aż do wczesnych lat trzydziestych ruch czeski był apolityczny i koncentrował się wyłącznie na sprawach kultury, co też było przyczyną jego tolerowania ze strony władz austriackich. Pod wpływem polskiego powstania listopadowego zaczęła się polityzacja ruchu narodowego; jego starsi działacze, w przyszłości głównie liberałowie, oceniali walkę Polaków w sposób jednoznacznie negatywny jako przejaw anarchii i rozbijanie jedności słowiańskiej (Frantíszek Palacky), podczas gdy młodzi, którzy w przyszłości mieli stać się głównie radykalnymi demokratami, poparli powstanie widząc w nim walkę przeciwko despotyzmowi.

W 1837 roku Frantíszek Palacky (1798-1876), pierwszy redaktor „Czasopisu Czeského Muzeum” uznał, iż starania o odrodzenie języka czeskiego zakończyły się sukcesem i wszedł on w powszechne użycie. Teraz rozpoczął się drugi etap ruchu – walka o prawa narodowe. Do 1840 roku w publikacjach, np. w „Czasopisu Czeského Muzeum”, obowiązywała dwujęzyczność czesko-niemiecka, obecnie zaczęto używa wyłącznie języka czeskiego. Karel Havliczek-Borovsky (1821-1856) odrzucił ideę istnienia bądź utworzenia jednego narodu słowiańskiego i podkreślał: „jesteśmy Czechami nie Słowianami” (1846). W okres Wiosny Ludów narodowy ruch czeski wkraczał więc już w pełni uformowany.

Frantíszek Palacky w swoich dziejach narodu czeskiego zapoczątkował ideologiczny zwrot ku ruchowi husyckiemu, który – w jego inerpretacji – był zwieńczeniem historycznego rozwoju Czech. W ten sposób powstał historycyzm – kierunek, który szukał we wspaniałej przeszłości gwarancji dla przyszłości. Historię interpretowano zgodnie z ideologicznymi potrzebami ruchu narodowego; husytów przedstawiano nie jako ruch religijny lecz antyniemiecki, za złoty wiek uznano czasy Karola IV, gdyż wówczas Praga była centrum cesarstwa itp. Ze względów ideologicznych przyjęto też za podstawę dla literackiego języka czeskiego nie jego formę mówioną z pierwszej połowy XIX wieku, lecz normę językową z wieku XVI, gdyż uważano ją za czystą i najbardziej rozwiniętą. Odtąd ruch husycki będzie stale gloryfikowany jako prawdziwie czeski i postępowy, zaś katolicyzm potępiany jako symbol panowania habsburkiego, germanizacji i narodowago zaprzaństwa; inteligencja w Czechach będzie z przyczyn politycznych przechodzić na protestantyzm, a po odzyskaniu niepodległości 700 tysięcy osób zadeklaruje się jako bezwyznaniowe, zaś do czeskiego Kościoła narodowego przystąpi ponad 1 milion Czechów. Ostoją katolików pozostaną natomiast Morawy.

W latach 1842-1846 narodził się kierunek polityczny nazwany austroslawizmem; jego twórcy: hr. Leo Thun, Frantiszek Palacky, Szafarzík i Karel Havliczek-Borovsky głosili, że monarchię należy przebudować przyznając jej narodom autonomię, co przekształciłoby Austrię w państwo słowiańskie, zważywszy, że Niemcy stanowili mniejszość jej mieszkańców. Przebudowa Austrii uratowałaby jej Słowian zarówno przed niebezpieczeństwem ze strony zjednoczonych Niemiec jak i przed despotyzmem Rosji. Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się na ziemiach czeskich po 1800 roku od rozwoju przemysłu tekstylnego. W okresie 1815-1850 ludność ziem czeskich wzrosła z 4,8 do 6,8 miliona. W rezultacie tych procesów Czechy stały się najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem Austrii.

W przeddzień rewolucji 1848 roku większość polityków czeskich należała do obozu liberalnego, kierowanego przez Palackiego i jego zięcia Frantiszka Riegera (1818-1903), natomiast radykalno-demokratyczna mniejszość założyła tajną organizację Repeal (1845), w której główne role grali Wilhelm Gaucz i Havliczek-Borovsky.

11 marca 1848 roku na wiecu w Pradze, zwołanym przez Repeal, uchwalono petycję do cesarza, precyzującą postulaty czeskie: zjednoczenie ziem czeskich w jeden kraj, samorząd miejski, równouprawnienie języka czeskiego z niemieckim, likwidacja pańszczyzny i wolność słowa oraz wybrano komitet redakcyjny. W drugiej petycji domagano się własnego sejmu i rządu. W ten sposób powstał pierwszy czeski program polityczny. Cesarz listem gabinetowym z 8 kwietnia zapowiedział ustanowienie sejmu dla Królestwa Czeskiego, równouprawnienie językowe, powołanie władz krajowych, wprowadzenie samorządu, natomiast o połączeniu ziem Korony Czeskiej miał rozstrzygnąć przyszły parlament czeski. Teoretycznie większość postulatów została więc przyjęta i komitet redakcyjny został rozszerzony i przekształcony w Komitet Narodowy (10.04), pełniący de facto rolę reprezentacji krajowej.

Rewolucjoniści niemieccy chcieli żeby Czesi przystąpili do zjednoczonych Niemiec, w których widzieli wszystkie kraje Rzeszy z Austrią włącznie. W interesie Czechów natomiast nie leżało połączenie Austrii i Niemiec, gdyż nastąpiłaby wówczas asymilacja Czechów, którzy podzieliliby los Łużyczan. Dlatego Palacky w imieniu czeskiego ruchu narodowego odrzucił zaproszenie do udziału w sejmie Rzeszy we Frakfurcie (11.04).

Wówczas czescy Niemcy wystąpili z Komitetu Narodowego i założyli własny Związek Konstytucyjny. Do bojkotu parlamentu niemieckiego wezwała Lipa Słowiańska, organizacja założona 30 kwietnia 1848 i kierowana przez Szafarzíka i Gaucza. Na Morawach połowa, a w Czechach 40 na 68 okręgów wyborczych zbojkotowały wybory do parlamentu ogólnoniemieckiego we Frankfurcie. Między obu ruchami narodowymi: czeskim i niemieckim, doszło do ostatecznego zerwania.

Palacky uznał, że od tego momentu walka będzie toczyła się o to, który naród – Czesi czy Niemcy zdobędą dominującą pozycję w Czechach i na Morawach. Przebudzenie narodowe Niemców i zderzenie z postulatami narodowymi ruchu czeskiego w okresie Wiosny Ludów sprawiło, że w krajach czeskich będą oni odtąd zmierzać do połączenia się z Niemcami, przynajmniej austriackimi, w jedną jednostkę terytorialną, a jeśli zgodzą się na utrzymanie całości ziem Korony Czeskiej, to tylko za cenę zachowania tam swej uprzywilejowanej pozycji. Czesi natomiast będą starali się zerwać więzy łączące ich z Niemcami.

Rusofilstwo Czechów nie oznaczało dążenia do połączenia z Rosją. Palacky uważał, że nie wolno rozbijać Austrii, gdyż stanowi ona przeciwwagę dla Niemiec i Rosji, które są niebezpieczne dla małych narodów Europy Środkowej. Historyczna rola Wiednia powinna polegać właśnie na obronie małych, równouprawnionych narodów basenu Dunaju. Czesi są za słabi, by mogli sami utrzymać swe państwo i dlatego, „gdyby państwo austriackie nie istniało już od dawna, musielibyśmy przyczynić się jak najszybciej w interesie Europy, a nawet ludzkości, do jego powstania” pisał Palacky. Przekonania te legły u podstaw lojalizmu ruchu czeskiego.

Pierwszego maja cesarz mianował członka Komitetu Narodowego, Leo Thuna, prezydentem krajowym (namiestnikiem). Hrabia Thun był znany jako mecenas literatów czeskich; sam pisał w dwu językach i był zwolennikiem kultury słowiańskiej, przez co rozumiał kulturę czeską, ale jednocześnie sprzeciwiał się podziału społeczeństwa czeskiego (böhmisch) według kryterii narodowych, gdyż nacjonalizm jego zdaniem, doprowadziłby, jak byśmy dziś powiedzieli, do totalitaryzmu. Ponadto Thun był przekonanym monarchistą i bronił istniejącego porządku.

Thun nie zgodził się na powołanie rządu krajowego, ale musiał ustąpić i przyjąć „mężów zaufania” wybranych przez Komitet Narodowy, w tym Palackiego i Riegera. Ponieważ mężowie zaufania zajmowali się wszystkimi ważnymi kwestiami politycznymi, stanowili oni de facto tymczasowy rząd krajowy. Namiestnik rozpisał też wybory do parlamentu Królestwa Czeskiego, które zdążyły się jeszcze odbyć przed wybuchem powstania w Pradze. Podczas, gdy liberałowie poparli Thuna, choć krytycznie oceniali jego metody biurokratyczne, radykalni demokraci, kierowani przez Josefa Václava Fricza (1829-1891) i Karela Sládkovskiego (1823-1880) uważali, iż trzeba pomóc rewolucyjnemu Wiedniowi.

Zjazd Słowian austriackich w Pradze, który opowiedział się za federacją państwa w odpowiedzi na plany parlamentu frankfurckiego (2-12.06), zakończył się powstaniem wznieconym przez demokratów. W czasie walk padło 43 zabitych i 17 czerwca Praga skapitulowała. Komitet Narodowy i czeska jednostka zbrojna zostały rozwiązane (26.06), a sejm Królestwa Czeskiego nie zdążył się już zebrać, cesarz wycofał się też ze wszystkich obietnic. Liberałowie oskarżali później demokratów, iż poprzez niepoważne działanie zaprzepaścili szanse realizacji zapowiedzi listu gabinetowego, natomiast demokraci zarzucali liberałom, że swą opieszałością spowodowali klęskę powstania. Było ono jednak w polityce czeskiej jedynie epizodem, gdyż ton nadawali jej liberałowie, którzy orientowali się na dwór.

Thun został odwołany ze swego stanowiska, lecz po pół roku cesarz mianował go ministrem oświaty i kultów (1849-1860). Na tym stanowisku Thun dbał o rozwój nauki języka czeskiego i szkolnictwa w języku narodowym (uważał, że powinno ono obejmować wszystkie stopnie oświaty) oraz otaczał opieką rozwój kultury w okresie porewolucyjnej reakcji, zwanej systemem Bacha. Thun skupił wokół siebie grupę działaczy, którzy łączyli dbałość o rozwój kultury czeskiej z lojalnością wobec dynastii; nazwano ich partią konserwatywną, choć formalnie nie tworzyli organizacji. Po odejściu ze służby państwowej hrabia Thun rozpoczął wydawanie czasopisma „Vaterland” (1860), organu austriackiej, czeskiej i morawskiej szlachty, wiernej tradycji patriotyzmu krajowego i o konserwatywnych poglądach politycznych.

Przegrana wojna austriacko-włoska (1859) zapoczątkowała zwrot w polityce narodowej Austrii. Patentem z 26 lutego 1861 roku cesarz wprowadził m.in. w Czechach i na Morawach sejmy krajowe, z udziałem wirylistów i posłów wybieranych w systemie czterech kurii podatkowych, których uchwały zatwierdzał cesarz. Sejmy krajowe wysyłały (do 1873 roku) delegacje do Izby Posłów, natomiast członków Izby Panów mianował dożywotnio cesarz. Obie izby tworzyły Radę Państwa (Reichsrat), czyli parlament austriacki (od 1867 roku parlament Przedlitawii).

1 stycznia 1861 roku pod redakcją Juliusa Grégra zaczęły ukazywać się ŤNárodni listyť, w których Rieger sformuował czeski program polityczny. Obejmował on postulat zjednoczenia ziem Korony Czeskiej, wprowadzenie samorządu oraz równouprawnienie językowe Czechów i Niemców, co oznaczało w praktyce federalizację Austrii i w konsekwencji utratę przez Niemców uprzywilejowanej pozycji w krajach słowiańskich. Chociaż zezwolono na używanie w urzędach języka większości mieszkańców (1863), Rada Państwa odrzuciła postulaty federacyjne (zjednoczenie ziem czeskich) i w odpowiedzi posłowie czescy, kierowani przez Riegera i Palackiego, rozpoczęli bojkot Reichsratu (1863), a w roku następnym w ich ślady poszli deputowani morawscy.

Czeski sejm krajowy uchwalił rozdzielenie od 1864 roku szkół na czeskie, niemieckie i mieszne. W tym samym czasie otwarto czeską scenę teatralną w Pradze (1864), a nieco później rozpoczęto budowę Teatru Czeskiego (1868), co stało się ogólnonarodowym przedsięwzięciem. Utworzono też pierwsze w Europie Środkowej towarzystwo gimnastyczne Sokol, dbające nie tylko o zdrowie fizyczne, ale propagujące również ideę narodową.

Palacky w broszurze „Idea państwa austriackiego” (1865) przedstawił pogląd, który miał obowiązywać w polityce czeskiej aż do I wojny światowej. Według niego naród czeski nie może samodzielnie istnieć ze względu na zagrożenie niemieckie i dlatego potrzebuje państwa austriackiego, które chroniłoby małe narody słowiańskie żyjące między Niemcami i Rosją. Palacky proponował więc przekształcenie Austrii w federację i to de facto narodów słowiańskich, jednocześnie ostrzegając, iż przyjęcie dualizmu niemieckowęgierskiego spowoduje zwrot Czechów ku panslawizmowi.

Od 1863 roku, na tle stosunku do powstania polskiego, zaczął kształtować się podział polityczny na „staroczechów” (Palacky, Rieger), którzy jednoznacznie potępiali Polaków w duchu panslawistycznym i „młodoczechów” (Grégr, Sládkowsky), przychylnych wobec powstania. Ale różnic między obu nurtami było więcej i miały one poważniejszy charakter. Staroczesi byli liberalnymi konserwatystami, spadkobiercami obozu liberalnego z 1848 roku, podczas gdy młodoczesi radykalnymi demokratami, nawiązującymi do tradycji Repealu. Pierwsi główną rolę polityczną przypisywali szlachcie, stąd gotowi byli do porozumienia z niemieckojęzyczną szlachtą krajową i głosili tezę o dwujęzycznym „czeskim narodzie politycznym”, drudzy zaś orientowali się na drobnomieszczaństwo i opowiadali się za ideologią nacjonalistyczną „egoizmu narodowego” i odwoływali się do antyklerykalizmu. Młodoczesi, kierowani przez Sládkovskiego byli zwolennikami mobilizowania mas i polityki aktywnej, co w przyszłości miało doprowadzić do rozłamu. Oba nurty były jednoznacznie proaustriackie i taką postawę zachowały w czsie wojny austriacko-pruskiej, natomiast wezwanie Fricza do zerwania więzów państwowych z dworem wiedeńskim nie znalazły żadnego oddźwięku w społeczeństwie czeskim (1866).

Po zawarciu porozumienia między centralistami węgierskimi i niemieckimi w sprawie dualizmu państwowego wiosną 1867 roku (nową konstytucję przyjęto 21.12.1867), czescy posłowie porzucili również sejm krajowy (kwiecień 1867), a w odpowiedzi na polskie poparcie dla dualizmu, udzielone za autonomię Galicji, Czesi wzięli udział w zjeździe słowiańskiem w Moskwie („pielgrzymka na Ruś”). 20 maja 1867 car przyjął delegację czeską (Palacky, Rieger, Grégr), a kraj zalała nowa fala rusofilstwa. Po zerwaniu z Polakami, również młodoczesi zmienili swą postawę na jeszcze bardziej niechętną wobec polskich aspiracji narodowych niż staroczesi. Sládkovsky, by podkreślić przywództwo Rosji w dążeniu do jedności słowiańskiej, przeszedł nawet na prawosławie (1869).

Po załamaniu się planów federacyjnych w 1867 roku, Czesi wysunęli program trializmu, tj. przyznania zjednoczonym krajom czeskim takiego samego statusu, jak Węgrom (własny sejm) i osobnego porozumienia z dworem (koronacja cesarza na króla Czech) oraz zwalczali koalicję Niemców, Węgrów i Polaków. Jako podstawę teoretyczną wypracowano wówczas Ť czeskie państwowe prawo historyczne ť. Doktryna ta głosiła, iż państwo czeskie nigdy w sensie prawnym nie przestało istnieć (ciągłość prawna), jego zasięg wyznaczają historyczne granice ziem Korony Czeskiej (Czechy, Morawy, Śląsk), a jego tosunek do pozostałej części państwa Habsburgów określony został na podstawy umowy reprezentantów państwa czeskiego z władcą (deklaracja posłów czeskich z 22 i posłów morawskich z 25 sierpnia 1868 roku).
Masowe obchody ku czci Husa, tzw. tabory, w których wzięło udział 1,5 miliona Czechów (1868-1871), miały wymusić na dworze ustępstwa. Po daleko idących propozycjach dworu, który obawiał się nowej wojny z Prusami, krajowy sejm czeski przedstawił tzw. artykuły fundamentalne, przewidujące powołanie rządu i sejmu krajowego czeskiego (Morawy i Śląsk zachowałyby swoją odrębność) o znacznie większych kompetencjach, podział Czech na okresy czeskie i niemieckie zgodnie z narodowością większości ich mieszkańców i takimż językiem urzędowym; przy sejmie krajowym utworzono by organy do obrony praw językowych. Artykuły fundamentalne miały być podstawą wyrównania (Ausgleich) austriacko-czeskiego, ale pod presją Niemców i Węgrów, cesarz odrzucił je (1871), co spowodowało, że czescy deputowani kontynuowali bojkot Rady Państwa i sejmu krajowego. Gdyby artykuły przyjęto, doszłoby do całkowitego podziału kraju na część niemiecką i czeską z osobnymi kuriami wyborczymi, itp. Z perspektywy czasu można powiedzieć, że Czesi jedynie zyskali na uporze, z jakim Niemcy bronili swych pozycji, sądząc, iż czas gra na ich korzyść.

W 1873 roku wprowadzono wybory bezpośrednie do Izby Posłów Reichsratu w czterech kuriach. Młodoczesi zerwali z opozycją bierną i powrócili do sejmu krajowego, by w tym samym roku wystąpić z Partii Narodowej (staroczeskiej) i założyć Narodową Partię Liberalną (25.12.1874), do ktćrej przyłączył się Julius Grégr z Národními listy.

Staroczesi założyli własne pismo – Ť Národ ť. W czasie kampanii wyborczej 1873 roku młodoczesi obiecali, że będą brali udział w pracach Reichsratu. Morawianie, jako pierwsi powrócili do sejmu krajowego (1874) i do Rady Państwa (1875), a za ich przykładem poszli staroczesi w Czechach (sejm krajowy 1878 i Rada Państwa 1879). 16 letni okres polityki pasywnej został definitywnie zamknięty. Z perpektywy czasu była ona oceniana negatywnie, gdyż ułatwiła prowadzenie polityki centralistycznej w okresie przebudowy państwa.

W zamian za poparcie reakcyjnego rządu Taaffego (1879-1893) Czesi uzyskali istotne ustępstwa: zezwolono na używanie języka czeskiego w administracji i sądownictwie (1880), podzielono Uniwersytet Praski na dwa niezależne: czeski i niemiecki (1882) oraz uzyskano szereg drobniejszych, ale ważnych koncesji, jak subwencje dla czeskich instytucji i szereg stanowisk dla czeskich urzędników. W praktyce, o każde stanowisko i napis na ulicy rozegrała się zacięta walka i Czesi potrafili ją wygrać. W 1886 roku tym razem niemieccy posłowie opuścili czeski sejm krajowy, domagając się wyodrębnienia okresów niemieckich, a więc powtórzyli żądanie czeskie z 1871 roku.

W tej sytuacji staroczesi pod auspicjami rządu zawarli porozumienie z Niemcami, tzw. punktacje, które przewidywały oprócz podziału według kryterium narodowego Krajowych Rad (Szkolnej i Rolniczej) oraz Sądu Najwyższego, także wprowadzenie wyborów do sejmu w kuriach narodowych. Należy zaznaczyć, że ogólnie proporcje ilościowe czeskich i niemieckich mieszkańców kraju były stabilne; w Czechach Czesi stanowili 62,7% (1880) i 63,2% (1900) ludności, na Morawach 70,4% (1880) i 71,8% (1900) oraz na Śląsku 22,9% (1880) i 24,3% (1900), ale w Sudetach zyskiwali Czesi. W okręgu Most – Teplice udział ludności czeskiej wzrósł z 8,4% (1880) do 18,6% (1900). Podział kraju wypadłby więc teraz na niekorzyść Czechów i dlatego Narodowa Partia Liberalna zorganizowała protesty, które doprowadiły do odrzucenia punktacji. Młodoczesi mieli już własny 7 osobowy klub w Radzie Państwa (1888) i w kampanii 1891 roku ostro zaatakowali staroczechów. W rezultacie Partia Narodowa przegrała wybory zdobywając jedynie 12 mandatów wobec 37 uzyskanych przez konkurencję, rozpadła się i w praktyce zeszła ze sceny politycznej.

Ruch młodoczeski dał w praktyce początek prawie wszystkim partiom politycznym. Lewicę młodoczechów stanowili tzw. postępowcy. Ich najbardziej znaną organizacją była Omladina, rozbita przez policję w 1893 roku. Postępowcy nie stworzyli jednej partii lecz znaleźli się w różnych ruchach politycznych. Część z nich przeszła do ruchu socjalistycznego, który rozwijał się jednocześnie pod wpływem niemieckim, stąd stale stała przed dylematem jak ustosunkować się do czeskiej kwestii narodowej i czy tworzyć jedną partię austriacką, jak chciała grupa internacjonalistyczna, czy też osobną czeską, czego żądała grupa narodowa. Czesi uczestniczyli w założeniu partii austriackiej (1874), a następnie utworzyli w jej ramach Czechosłowiańską Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą (1878), która ignorowała kwestię narodową.

Partia została wkrótce rozbita i wznowiła swą działalność dopiero w 1888 roku, przystępując na dość luźnych zasadach do partii ogólnoaustriackiej (1888/1889). W tym czasie zaczął się rodzić ruch narodowo – socjalistyczny, kierowany przez młodoczechów: Václava Jarosláva Klofaczka (1868-1942) i Aloisa Raszina (1867-1923). Łączyli oni hasła narodowe i społeczne oraz głosili solidaryzm Czechów wobec kapitalizmu niemieckiego. Czeska Partia Narodowo-Socjalistyczna (1898), miała przeciwstawić się marksistowskiej jednostronności, a zarazem rosnącemu konserwatyzmowi partii młodoczeskiej.

Najbardziej proaustriackie stanowisko zajmowała utworzona na katolickich Morawach przez Milana Hrubana i ks. Jana Szrámka Katolicka Partia Narodowa (1896). Jej odpowiednikiem w Czechach była Narodowa Partia Katolicka (1897), ale chadecy nie odgrywali żadnej roli politycznej na ziemi dawnych husytów.
Pod wpływem młodoczechów, a w opozycji do chadeków morawskich, kształtował się ruch chłopski. Morawska Partia Ludowa Adolfa Stranskiego. Młodoczesi z Czech przygotowali też kadry dla Czechosłowiańskiej Partii Agrarnej (1905), której najwybitniejszym działaczem był Antonín Szvehla.

Młodoczesi uważali, że polityką małych kroków doprowadzą w drodze ewolucji do federacji czesko-austriackiej. W 1897 roku wprowadzono piątą, powszechną kurię, w wyborach do Izby Posłów Reichsratu. Młodoczesi zdobyli wówczas 62 mandaty i zawarli porozumienie z rządem Kazimierza Badeniego, które dało czeskiemu status języka urzędowego w Czechach i na Morawach; dotąd urzędy odpowiadały na pisma w języku petenta, teraz miano również w nim rozpatrywać sprawy wewnątrz urzędów. Wprawdzie ustawa Badeniego została oficjalnie odwołana (1899), ale walka o prawa językowe Czechów w krajach czeskich zakończyła się ich zwycięstwem; sejm czeski wprowadził dwujęzyczność i obowiązek poznania języka czeskiego przez urzędników w ciągu 4 lat (1897), a następnie sejm morawski uchwalił równouprawnienie języka czeskiego z niemieckim, podział administracji szkolnej i wprowadził narodowościowe katastry wyborcze (1905).

W Narodowej Partii Liberalnej, kierowanej po 1901 roku przez Karela Kramrza (1860- 1937), dochodziły coraz bardziej do głosu tendencje konserwatywne. W opozycji do nich i do ruchu socjalistycznego powstała Czeska Partia Ludowa (1900), która po połączeniu się z grupą postępowców, przyjęła nazwę Czeskiej Partii Postępowej (1906) i wysunęła program przebudowy Austrii według modelu szwajcarskiego. Założycielem partii był profesor Uniwersytetu Praskiego Tomasz Garrigue Masaryk (1850-1937). Postępowcy mieli duże wpływy wśród inteligencji. Ostro zwalczali klerykalizm, a sam Masaryk przystąpił do Kościoła czeskobraterskiego, gdyż uważał, że katolicyzm jest antynarodowy, niezgodny z husycką tradycją i że odegrał on rolę negatywną w dziejach Czech. Twórca państwa czechosłowackiego sądził, iż Czechy pod względem duchowym rozwijały się linearnie, od husytyzmu poprzez Braci Czeskich do współczesnego ideału humanistycznego. Kościół katolicki na liberalizm i socjalizm reagował klerykalizmem i jeszcze większym poparciem dla monarchii, co czyniło jego starcie z narodowym ruchem czeskim nieuchronnym.
Po fali strajków 1905-1906 roku wprowadzono w Austrii dla mężczyzn powszechne prawo wyborcze do Reichsratu, choć okręgi tak wyznaczono, by uprzywilejować wieś kosztem dużych miast. Socjaldemokraci zdobyli 24 mandaty, agrariusze – 28, morawscy chadecy – 17, młodoczesi – 26, narodowi socjaliści z postępowcami – 9 i ludowcy – 2 (1907). W ostatniech wyborach do Rady Państwa socjaldemokraci uzyskali 26 mandatów, agrariusze – 37 (choć o 100 tys. mniej od socjaldemokratów), narodowi socjaliści – 13, chadecy – 10, młodoczesi – 14, staroczesi – 1 oraz wywodzący się z młodoczechów: postępowcy -5 i prawnopostępowcy – 3.

W obliczu wojny wszystkie partie czeskie wychodziły z doktryny czeskiego prawa państwowego, domagając się zorganizowania państwa czeskiego jako części federacji lub konfederacji austriackiej, bądź pozostającego tylko w unii personalnej z Wiedniem. Jedynie Partia Państwowoprawno Postępowa zajmowała stanowisko antyaustriackie i wysuwała hasło całkowitej niepodległości.
Dążenia czeskie ścierały się z planami nacjonalistów niemieckich, którzy również chcieli przebudować Austrię ale w całkowicie przeciwnym kierunku. Ich Program Wielkanocny z lipcu 1915 zakładał nadanie autonomii Galicji, Bukowinie i Dalmacji oraz przekształcenie reszty Przedlitawii w niemieckie państwo narodowe. Na terenie tak zaprojektownej Austrii Zachodniej Niemcy stanowiliby większość ludności, a szkoły nieniemieckie uległyby likwidacji.

Trzon obozu czeskich aktywistów, którzy chcieli walczyć o Austrię, tworzyła Katolicka Partia Narodowa (Szrámek, Hruban) oraz z przyczyn doktrynalnych socjaldemokraci. Uważali oni, że państwo czeskie będzie szkodliwe, ponieważ rozwój gospodarczy wymaga istnienia dużych organizmów państwowych. Pozostałe partie głosiły biermość czyli pasywizm i czekały na rozwój wydarzeń. Przywódca młodoczechów oraz kierujący partią narodowych socjalistów Klofacz zalecali w obliczu wojny bierne oczekiwanie na wyzwolenie przez Rosję.

Już przed wojną młodoczesi zwrócili się w kierunku Rosji, szukając w niej oparcia przeciwko Niemcom, w maju 1908 roku delegacja czeska z Kramarzem wzięła udział w zjeździe słowiańskim w Petersburgu. W maju 1914 roku Kramarz ostatecznie zerwał z lojalnością wobec Austrii i wysunął hasło zniszczenia monarchii habsburskiej. Był on twórcą neoslawizmu i przygotował nawet projekt kierowanej przez Moskwę Rzeszy Słowiańskiej, w skład której weszłoby: Rosja, Królestwo Polskie, Królestwo Czeskie, Carstwo Bułgarskie, Królestwo Serbskie, Królestwo Czarnogórskie. Car rosyjski miał być królem polskim i czeskim, mianować większość członków rządu centralnego, w Rosji wybierano by też większość posłów do parlamentu Rzeszy. Królestwo Czeskie miało obejmować: Czechy, Morawy, pruski i austriacki Śląsk, Łużyce oraz Słowację z korytarzem prodzącym przez zachodnie Węgry do Serbii.

Masaryk, w 1895 roku jeszcze lojalny wobec Austrii, teraz również zwrócił się przeciwko niej, wysuwając w październiku 1914 ideę państwa czechosłowackiego obejmującego Czechy, Morawy, czeski Śląsk oraz Słowację z granicą na Dunaju (przejściowo w 1915 roku proponował unię personalną z Serbią oraz przyłączenie Łużyc i korytarza). Masaryk przewidywał, że w toku wojny państwa centralne zostaną pokonane, zaś Rosja poważnie osłabiona i dlatego trzeba związać się z Zachodem, który będzie miał po wojnie głos decydujący. Jednocześnie obawiał się, mimo swej przychylności dla Rosji, że jej ewentualne zwycięstwo przyniosłoby ograniczenie wolności, jaką cieszyli się Czesi w Austrii i również dlatego chciał zainteresować sprawą czeskich aliantów zachodnich; początkowo jednak bezowocnie, gdyż dążyli oni do rozbicia Niemiec, zaś Austrię chcieli jedynie zmusić do wycofania się z wojny i nie przewidywali jej rozbicia. We wrześniu i październiku 1914 roku Masaryk dwukrotnie starał się nawiązać kontakty z Aliantami przez neutralną Holandię, za trzecim razem ostrzeżony, nie powrócił już ze Szwajcarii do Austrii, lecz udał się do Paryża, dokąd przybył we wrześniu 1915 roku. W Czechach pozostawił tajną organizację zwaną Maffie (Eduard Benesz, Przemysl Szamala, Alois Raszin), która prowadziła działalność wywiadowczą dla Ententy.
W Paryżu Masaryk i przybyły wkrótce Benesz nawiązali ścisłą współpracę ze słowackim astrofizykiem Milanem Rostislavem Sztefánikiem (grudzień 1915). Stanowili oni Czeską, później Czechosłowacką Radę Narodową (1916), która domagała się utorzenia niepodległego państwa czechosłowackiego. Początkowo Masaryk proponował, by na jego czele stanał książę z dynastii Romanowych (14.11.1915), ale szybko zrezygnowano z tego pomysłu.

Na froncie dochodziło do masowych dezercji na stronę rosyjską (przejście 28 pułku). Dowództwo austriackie musiało w końcu zlikwidować samodzielne oddziały czeskie (1916). Represje austriackie były jednak ograniczone (w sumie 5 tysięcy aresztowanych), a napięcie tak silne, że władze nie odważyły się stracić skazanych na śmierć młodoczechów Kramarza i Raszina.
W kraju agraryści (Antonín Szvehla) i socjaldemokraci (Bohumir Szmeral) zawarli porozumienie aktywistów (11.11.1916), do którego następnie przyłączyli się narodowi socjaliści, młodoczesi, Ludowa Partia Postępowa (młodoczesi z Moraw), staroczesi oraz 3 partie katolickie, tworząc Związek Czeski (19.11) czyli zgromadzenie posłów czeskich do Rady Państwa. Rolę pośrednika między Związkiem i partiami odgrywał w praktyce Szvehla. Politycy bliscy Mafii, jak realiści Masaryka i państwowoprawni demokraci, nie przystąpili do Związku, gdyż obawiali się, że aktywizm będzie prowadził do szukania rozwiązania kwestii czeskiej na gruncie Austrii.

10 stycznia 1917 roku alianci wymienili węród celów wojny wyzwolenie Czechosłowaków, co było sukcesem dyplomacji Masaryka. Związek Czeski zareagował słabą deklaracją lojalnoęci wobec dynastii, gdyż rozpoczęła się już radykalizacja społeczeństwa, a w ślad za nim partii politycznych. 19 maja opublikwano Manifest 222 pisarzy (Jaroslav Kvapil, Alois Jirásek), w którym autorzy sugerowali pełną niepodległość.

W maju 1917 roku ogłoszono amnestię dla więźniów politycznych. Związek Czeski wysunął wówczas swój program polityczny znany jako Deklaracja z 30 maja. Pisano w niej: będziemy się domagać połączenia wszystkich plemion narodu czechosłowackiego [a więc ze Słowacją] w demokratyczne państwo czeskie w ramach państwa habsburskiego, co oznaczało jego federalizację. Projekt Deklaracji wyszedł z kręgu Mafii, natomiast większość członków Związku Czeskiego uzupełniła go wzmiankami o lojalności wobec dynastii i Wiednia.

Po 1918 roku rozgorzał spór o interpretację Deklaracji z 30 maja; dla niepodległościowców stanowiła ona grzech, gdyż wspominała o lojalizmie, natomiast dla polityków legalistycznych była maksymimum tego co można było przedstawić w danych warunkach. Inaczej na sprawę rozbicia Austro-Węgier zaczęto patrzeć po 1948 roku, gdy stało się jasne, iż likwidacja tego państwa otworzyła drogę do basenu Dunaju i na Bałkany przez Związkiem Sowieckim.

Jesienią 1917 roku zwolennicy radykałów mieli już większość w Związku Czeskim, zaś politycy aktywistyczni przestawali się liczyć. Psychlogicznie Czesi żyli już zbliżającą się niepodległością. Trzíkrálová deklarace, wydana przez zgromadzenie wszystkich posłów ziem czeskich (6.01.1918), nie wspominała już o lojalności wobec Austrii lub dynastii, lecz domagała się suwerennego, pełnoprawnego, demokratycznego, społecznie sprawiedliwego państwa w granicach historycznych. Doktrynę czeskiego historycznego prawa państwowego zastąpiono więc prawem narodów do samookreślenia.
W lutym 1918 roku Narodowa Paria Liberalna, postępowcy i państwowoprawni postępowcy oraz dawna Morawska Partia Ludowa utworzyli Czeską Demokrację Państwowoprawną na czele z Kramarzem, jednocząc w ten sposób obóz młodoczeski. W marcu 1919 roku przyjęli oni nazwę Czechosłowackiej Partii Narodowo-Demokratycznej.

Najdłużej na pozycjach aktywistycznych pozostawali morawscy katolicy, głoszący wierność monarchii do lata 1918 roku. W październiku Katolicka Partia Narodowa i Narodowa Partia Katolicka, po przejęciu na pozycje niepodległościowe, przyjęły nazwę Czechosłowackiej Partii Ludowej – CLS, odtąd jej członków określano mianem ludowców (lídovci).

Gdy tajne rokowania Ententy z Austro-Węgrami w sprawie zawarcia separatystycznego pokoju nie dały rezultatów, najpierw Francja (19.06.1918), a później inne państwa uznały Czechosłowacką Radę Narodową za reprezentację Czechów i Słowaków, zaś USA przyznały jej status rządu prowadzącego wojnę (3.09.1918). Rosja (lipiec 1917), Francja (grudzień 1917) i Włochy (kwiecień 1918) zgodziły się na utworzenie na swym terenie armii czechosłowackiej, głównie spośród austriackich jeńców wojennych i w oparciu o mniejsze oddziały istniejące przedtem we francuskiej Legii Cudzoziemskiej i Czeską Drużynę w armii rosyjskiej. Formacje czeskie ostatecznie osiągnęły znaczny stan: 9600 żołnierzy we Francjii, 20 tysięcy we Włoszech i 55 tysięcy w Rosji. W maju 1918 roku Legion Czechosłowacki w Rosji został zaatakowany przez bolszewików, gdy zgodnie z umową zawartą w marcu przez Masaryka zaczął wycofywać się przez Syberię do Władywostoku, by drogą morską powrócić do Czech. Legion opanował kolej transsyberyjską i nim się wycofał zadał znaczne straty bolszewikom. Ewakuacja z Władywostoku rozpoczęta jesienią 1919 roku zakończyła się dopiero w listopadzie w 1920 roku, a około 4 tysięcy żołnierzy zginęło w Rosji Sowieckiej.

13 lipca 1918 roku partie czeskie utworzyły w Pradze Komitet Narodowy w składzie zgodnym z proporcją mandatów zdobytych w wyborach 1911 roku. Do Komitetu weszło: 10 socjaldemokratów, 9 agrariuszy, 9 państwowoprawnych demokratów (narodowych demokratów), 4 narodowych socjalistów, 4 ludowców, 1 realista, 1 staroczech, a na jego czele stanęło prezydium w składzie: Kramarz, Szvehla, Klofacz i socjaldemokrata Frantiszek Soukup.

Gdy cesarz wydał spóźniony manifest o przekształceniu monarchii w federację równoprawnych państw narodowych (16.10.1918), nie mógł nim już nikogo zadowolić.

Józef Darski