Kategoria: Sudety

Ziemia Kłodzka, przez którą przebiega fizjograficzna granica pomiędzy Sudetami Środkowymi a Wschodnimi, obejmuje siedem jednostek geologicznych. Są to: kra sowiogórska, krystalnik Lądka-Śnieżnika, krystalnik orlicko-bystrzycki, granitoidy Kudowy i kłodzko-złotostockie, metamorfik kłodzki, struktura bardzka oraz depresja śródsudecka. W obrębie tych jednostek występuje niezwykle mozaikowy zestaw skał, który odegrał znaczącą rolę w procesie kształtowania architektury krajobrazu Ziemi Kłodzkiej. Co ważniejsze, kryją się za tym niezwykle długie i barwne dzieje geologiczne tej części Sudetów. Występują tu bowiem skały wszystkich okresów geologicznych (poza jurą oczywiście), począwszy od neoproterozoiku aż po czwartorzęd, a więc obrazują nam blisko 1,3 mld letnią historię następujących po sobie zjawisk i procesów geologicznych.

Najstarsze skały wieku późnoproterozoicznego (1,3-0.54 mld) i wczesnopaleozoicznego (540-410 mln) opisywanego terenu, budują krę sowiogórską, krystalnik Lądka-Śnieżnika oraz krystalnik orlicko-bystrzycki, a więc odpowiednio tworzą: Góry Sowie, Masyw Śnieżnika, Góry Bystrzyckie i Orlickie.
Góry Sowie zbudowane z gnejsów i migmatytów, zawierające liczne, choć drobne wkładki granulitów i amfibolitów, a także nieliczne wtrącenia marmurów, na podstawie znalezionej mikrofauny, uznane zostały za najstarsze skały polskiej części Sudetów.

Obszar krystalniku Lądka-Śnieżnika reprezentują trzy, nieco już młodsze kompleksy skalne: łupki strońskie (łupki mikowe, paragnejsy, kwarcyty, marmury, erlany), granitognejsy gierałtowskie z wkładkami amfibolitów, eklogitów i granulitów, i w końcu grubokrystaliczne granitognejsy śnieżnickie. Krystalnik orlicko-bystrzycki, budują łupki metamorficzne (łupki łyszczykowe z wkładkami kwarcytów, marmurów, erlanów i amfibolitów) i granitognejsy bystrzyckie.

Protolitem, czyli skałą wyjściową dla wszystkich wymienionych skał były osady piaszczysto-zlepieńcowate, iłowce, a także wapienie, dolomity i skały wulkaniczne, co świadczy, że powstawały one w zbiorniku morskim. Późnokambryjskie ruchy orogeniczne (około 515 mln lat temu) przerwały jednak okres względnie spokojnej sedymentacji doprowadzając do wstępnego przeobrażenia i sfałdowania wspomnianych utworów osadowych.

Podobna sytuacja istniała w okresie kambru, ordowiku i syluru (starszy paleozoik), w którym obecny obszar stanowił część tzw. geosynkliny kaledońskiej, czyli głębokiego zbiornika morskiego. Sedymentowały wówczas głównie osady detrytyczne, a więc zlepieńce, piaskowce, łupki i mułowce, a także najbardziej charakterystyczne dla syluru ciemne iłowce oraz łupki ilaste, krzemionkowe i lidytowe z graptolitami. Te osady morskie możemy obserwować w okolicach Kłodzka (ordowik) i w Górach Bardzkich
(ordowik-sylur).

W młodszym paleozoiku, w okresie od dewonu (410 mln) do permu (251 mln), paleogeografia uległa nieco zmianie. W wyniku orogenezy kaledońskiej, pod koniec syluru wypiętrzył się łańcuch pra-Sudetów, co doprowadziło do zaniknięcia geosynkliny kaledońskiej. Górotwór poddawany był jednak dość szybko postępującym procesom niszczącym, tak, że w dewonie obszar zniszczonych gór stał się ponownie dnem zbiornika morskiego, zwanego geosynkliną waryscyjską. Sedymentowały w nim głównie zlepieńce zbudowane z otoczaków zieleńców, fyllitów, gabra i kwarcu a także wapienie z klimeniami charakterystyczne dla metamorfiku kłodzkiego (okolice Kłodzka, Dzikowiec) oraz występujące w Górach Bardzkich łupki ilasto-krzemionkowe z licznymi szczątkami psylofitów i łupki graptolitowe z wkładkami piaskowców. Osady dolnego karbonu reprezentują natomiast wapienie z goniatytami występujące w Górach Bardzkich. Pod koniec wczesnego karbonu nastąpiła regresja morza i rozpoczęła się sedymentacja w środowisku limnicznym (jeziornym) w postaci piaskowców, mułowców i łupków ilastych, wśród których występują pokłady węgla kamiennego (okolice Nowej Rudy).

W związku z późnymi fazami orogenezy waryscyjskiej (faza asturyjska) mającymi miejsce w końcu karbonu, intrudowały kłodzko-złotostockie granitoidy o dość zróżnicowanym składzie petrograficznym i zmiennej teksturze. Występują tu granodioryty, tonality i dioryty, a także piroksenity i hornblendyty.
Od permu (290 mln lat) klimat zmienił się na bardziej suchy i pustynny, czego dowodem są czerwone od związków żelaza ówczesne skały, występujące między innymi w zachodniej części metamorfiku Śnieżnika, a także w niecce śródsudeckiej (okolice Radkowa, Ratna i Wambierzyc), w obniżeniu Nowej Rudy i we wzgórzach Włodzickich. Miejsce ich występowania poznaje się po ceglastoczerwonej barwie gleby, powstałej ze zwietrzeliny skał.

Pozostałością po okresie permu są także skały wulkaniczne (trachybazalty, trachyandezyty), występujące jedynie w obrębie niecki śródsudeckiej (okolice Tłumaczowa).

Triasowe osady piaskowcowe w rejonach Radkowa i Wambierzyc rozpoczynają sedymentację ery mezozoicznej (250-65 mln). W okresie niemal całego mezozoiku Ziemia Kłodzka była lądem, stopniowo coraz silniej peneplenizowanym, tak, że górnokredowe morze (95 mln lat temu) wkroczyło na powierzchnię dość silnie wyrównaną i głęboko zwietrzałą. Sedymentowały w tym okresie głównie margle, iłowce, mułowce i osady piaszczyste, odsłaniające się obecnie w Górach Stołowych, rowie górnej Nysy, a także w północnej części gór Bystrzyckich.

Ruchy orogenezy alpejskiej, które spowodowały regresję morza, postępowały na tym terenie sukcesywnie od koniaku (88 mln lat temu) aż po przełom paleogenu i neogenu, gdzie w swojej najsilniejszej fazie – w fazie sawskiej doprowadziły do wyniesienia Sudetów wzdłuż tzw. Sudeckiego Uskoku Brzeżnego. Towarzyszyły temu intensywne procesy wulkaniczne, których efekty w postaci słupów bazaltowych, podziwiać można w okolicach Lądka Zdroju. Orogeneza ta była ostatnim ważnym wydarzeniem w historii geologicznej Ziemi Kłodzkiej.

W okresie paleogenu zachodziły już procesy ważniejsze z punktu widzenia geomorfologii. W warunkach klimatu subtropikalnego rozpoczęła się m.in. historia rozwoju form krasowych w wapieniach i marmurach Krowiarek, Śnieżnika Kłodzkiego, Gór Bystrzyckich i Orlickich. Ich intensywny rozwój, który trwał do końca neogenu, został niestety przerwany rozpoczynającą się w plejstocenie epoką lodowcową. Dwukrotne wtargnięcie lądolodu skandynawskiego wpłynęło na ukształtowanie sieci rzecznej ziemi kłodzkiej, a także pozostawiło po sobie ślady w postaci eratyków (głazów narzutowych) porozrzucanych po okolicznych polach.

Holocen, jako okres interglacjalny (okres ocieplenia), kształtował rozwój współczesnej flory i fauny.

Słowniczek geologiczny

• Amfibolit – skała regionalnie zmetamorfizowana o barwie ciemnozielonej, często plamisty lub w białe centki. Powstaje głównie ze skał gabrowych i diabazowych.
• Amonity – amonity (typ: mięczaki) należą do najbardziej popularnych skamieniałości. Ich nazwa wywodzi się od kształtu muszli, przypominającej rogi na głowie egipskiego boga Amona. Były to organizmy wyłącznie morskie o muszlach zbudowanych z aragonitu. Ich cechą charakterystyczną są tworzące piękne „wzory” linie przegrodowe. Ostatnie amonity wymarły z końcem kredy.
• Bazalt – wylewna skała magmowa o barwie bardzo ciemnej do czarnej. Jest najpospolitszą skałą wylewną i morze tworzyć olbrzymie trapy (powłoki) powierzchniowe. Używany jest do budowy nawierzchni dróg i linii kolejowych.
• Dolomit – organogeniczno-chemiczna skała osadowa. Charakteryzuje się barwą jasną, szarawą bądź żółtawą. Dolomity pierwotne, utworzone wskutek bezpośredniego wytrącania się z wody morskiej, są rzadkie; częściej powstają w wyniku zastępowania wapnia w wapieniu podczas diagenezy przez magnez znajdujący się w wodzie morskiej.
• Era – jednostka czasu w dziejach ziemi; dzieli się na krótsze okresy, a te rozpadają się na epoki.
• Fyllit – skała zmetamorfizowana o barwie jasnej, srebrzystoszarej. Charakteryzuje się silnie zaznaczoną łupkowatością. Powstaje wskutek metamorfizmu skał ilastych lub ilasto-piaszczystych.
• Gabro – magmowa skała głębinowa, barwy szarej, jasnozielonej lub zielonoszarej. Struktura masywna, gruboziarnista. Wykorzystywany jest jako kruszywo.
• Geosynklina – podłużne zagłębienie w skorupie ziemskiej, stanowiący zbiornik morski, którego dno wykazuje dużą ruchliwość ze zdecydowaną przewagą obniżania się (subsydencja), zaznaczonego dużą miąższością złożonych tu osadów.
• Gnejs – skała zmetamorfizowana o barwie jasnej i charakterystycznym smugowym układzie minerałów. Powstaje albo ze skał osadowych (nazywane są wówczas paragnejsami) lub ze skal magmowych (tzw. ortognejsy).
• Goniatyty – amonity charakterystyczne dla wczesnego karbonu
• Graptolity – należały do typu półstunowców i reprezentowały zwierzęta głównie planktoniczne, charakterystyczne dla osadów otwartych mórz. Pojawiły się w późnym kambrze, a ostatecznie wymarły we wczesnym karbonie. Są skamieniałościami przewodnimi dla ordowiku, syluru i wczesnego dewonu.
• Intruzja – wtargnięcie magmy pomiędzy skały już istniejące.
• Klimenie (Clymenia) – amonity charakterystyczne dla późnego dewonu;
• Kras – procesy rozpuszczania skał węglanowych przez wody powierzchniowe i podziemne
• Magmowe skały – są końcowym produktem zastygania magmy w głębi Ziemi.
• Marmur – powstaje w wyniku zmetamorfizowania wapieni. Charakteryzuje się barwą śnieżnobiałą, do plamiście lub smużyście zielonkawej, szarej, brunatnej lub czerwonej. Są to skały o wielkim znaczeniu dla budownictwa, zarówno jako kamień surowy, jak i w postaci polerowanych płyt. Są także najpowszechniej używanym materiałem rzeźbiarskim.
• Metamorficzna skała – skała utworzona w warunkach metamorficznych, tzn. w wyniku przeobrażenia wcześniej istniejących skał w podwyższonej temperaturze i pod ciśnieniem, które różnią się od tych, w jakich powstał materiał wyjściowy skały metamorficznej.
• Niecka – obniżenie terenu, przeważnie o płaskim dnie, uwarunkowane bądź budową geologiczną, bądź denudacją.
• Osadowa skała – skała utworzona wskutek nagromadzenia osadu okruchowego, chemicznego bądź biogenicznego.
• Orogeneza – ruchy skorupy ziemskiej zachodzące na znacznych przestrzeniach, które prowadzą do powstania łańcuchów górskich.
• Peneplenizacja – długotrwałe, daleko posunięte zrównywanie terenu pod działaniem czynników denudacyjnych, zwłaszcza erozji rzecznej. Wynikiem procesów peneplenizacji jest powstanie rozległej, lekko falistej powierzchni zrównania, zwanej penepleną.
• Psylofity – pierwsze rośliny lądowe. Pojawiły się w sylurze. Nie posiadały korzeni i liści.
• Regresja – wycofywanie się morza z obszaru lądu.
• Sedymentacja – osadzanie, czyli gromadzenie się materiału donoszonego do miejsca jego złożenia.
• Uskok – duże pęknięcie w skorupie ziemskiej połączone z przesunięciem się względem siebie oddzielonych pęknięciem mas skalnych, np. sudecki uskok brzeżny – linia uskoku wzdłuż której Sudety zostały oddzielone od przedgórza.
• Tekstura – sposób wykształcenia składników w skale; pojęcie to obejmuje takie cechy jak: stopien krystaliczności, wielkość i kształt kryształów oraz wzajemne stosunki między nimi.
• Tonalit – magmowa skała głębinowa o średnim lub drobnym ziarnie i występującą niekiedy orientacją minerałów, przypisywana płynięciu magmay. Barwa szara. Wykorzystywany jako materiał budowlany.
• Trachybazalt – dawniej określany jako melafir; wylewna skała magmowa, barwy ciemnej, różniąca się nieco składem mineralnym od bazaltu.
• Transgresja – zalewanie lądu przez morze.

Opracowanie: Iwona Chomiak – SKPS Wrocław