Źródło: http://przewodniksudecki.w.interia.pl
Skały magmowe powstały ze stopu krzemianowego zwanego magmą. Magma tworzy się w głębi skorupy ziemskiej lub pod skorupą, w obrębie tzw. górnego płaszcza. Stamtąd może się przemieścić w płytsze strefy skorupy ziemskiej a nawet dotrzeć na powierzchnię Ziemi w postaci lawy.
Skały, które zastygają na dużej głębokości nazywamy głębinowymi (plutonicznymi). Do takich skał należy granit. Skały głębinowe tworzą często duże ciała zwane plutonami, o rozmiarach od kilku do kilkuset kilometrów kwadratowych. Skały powstałe na mniejszej głębokości nazywamy hipabisalnymi, utworzone zaś blisko powierzchni ziemi – subwulkanicznymi. Występują one przeważnie w postaci żył lub innych drobnych ciał. Gdy magma, która wydostała się na powierzchnię Ziemi, ulegnie zestaleniu, to tworzą się z niej skały wulkaniczne (wylewne), występujące w formie stożków lub kopuł wulkanicznych, potoków i pokryw lawowych.
Skały magmowe są zróżnicowane pod względem składu mineralnego i chemicznego. Pomimo mnogości tych skał (kilkaset rodzajów) skład chemiczny większości z nich jest zdumiewająco ograniczony. Głównym składnikiem jest krzemionka, której zawartość w pospolitych skałach wynosi 40-75%. Ze względu na jej zawartość dzieli się skały na kwaśne, obojętne, zasadowe i ultrazasadowe.
Do najstarszych surowców skalnych Sudetów należą paleozoiczne gabra (głębinowe) i diabazy (subwulkaniczne), z których zbudowany jest niewielki masyw o powierzchni ok. 15 km2 koło Dzikowca po południowo-zachodniej stronie Gór Sowich. Eksploatują je głównie kamieniołomy w Słupcu, produkujące tłuczeń drogowy i kamień na podmurówki. Prócz tego diabazy występują w Górach Kaczawskich koło Wojcieszowa Dolnego, na Pogórzu Kaczawskim koło Złotoryi i na Pogórzu Bolkowskim koło Bolkowa. Z nich także zbudowane jest wzgórze Wleń nad Bobrem.
Granity (głębinowe) paleozoiczne tworzą w Sudetach trzy izolowane masywy – Karkonoszy, Kudowy i łużycki, który w okolicach Zgorzelca niewielkimi fragmentami wchodzi w granice Polski.
Granity masywu Karkonoszy, z których zbudowane jest również dno Kotliny Jeleniogórskiej, Gór Izerskich i Rudaw Janowickich, były od dawna eksploatowane, znajdując zastosowanie głównie jako kamień budowlany i dekoracyjny oraz tłuczeń drogowy. Główne kamieniołomy granitów istnieją tu w Szklarskiej Porębie i Michałowicach. Czerwone granity masywu Kudowy nie są obecnie eksploatowane ze względu na sąsiedztwo uzdrowiska. Niewielki opuszczony ich kamieniołom, leży przy górskiej szosie z Kudowy do Karłowa. Wychodnie granitów masywu łużyckiego tylko we wschodniej brzeżnej części pojawiają się małymi skrawkami w okolicach Zgorzelca, zwłaszcza wzdłuż szosy do Turoszowa.
Kwarc (subwulkaniczne) albo dwutlenek krzemu lub krzemionka, wydzielany z magmy przy powolnym ostyganiu, występuje w postaci żył w granitach Karkonoszy. Największa z nich, ok. 10 km długa oraz 10-80 m szeroka, występuje wśród metamorficznych gnejsów, rogowców i łupków na Rozdrożu Izerskim. Eksploatuje go odkrywkowa kopalnia „Stanisław”, sięgająca swym najwyższym poziomem na wysokość 1080 m n.p.m. Jest to najwyżej położona kopalnia w Europie. Produkcja jej obejmuje trzy odmiany kwarcu – ceramiczny (najbardziej wartościowy), półceramiczny i hutniczy. Kwarc znajduje zastosowanie jako jeden z głównych składników przy wyrobie porcelany, fajansów i szkła. Prócz tego służy również jako dodatkowy składnik przy produkcji twardej stopowej stali krzemowej. Sjenity – skały magmowe głębinowe nieco podobne do granitów, występują w Sudetach w masywie kłodzko-złotostockim; zbudowana z nich jest również zachodnia część Gór Złotych. Obecnie nie są one tutaj eksploatowane.
Porfiry (wylewne) występują w Sudetach w okolicy Wałbrzycha i w Górach Kaczawskich. Bardziej wartościowe porfiry Gór Wałbrzyskich są eksploatowane przez kamieniołom w Rybnicy Leśnej koło Wałbrzycha. Porfiry Gór Kaczawskich nie przedstawiają natomiast, większych wartości przemysłowych. Mają one niezwykle rzadką u porfirów budowę słupową (podobnie jak bazalty), widoczną w pionowej, niegdyś eksploatowanej ścianie Wielisławki w Sędziszowej w dolinie Kaczawy.
Melafiry (wylewne), pochodzące z tego samego okresu co porfiry, mają
w budownictwie większe znaczenie, toteż eksploatuje je w Sudetach kilkanaście dużych kamieniołomów. Złoża ich razem z porfirami i tufami wulkanicznymi występują między Kłodzkiem a Kamienną Górą oraz w Górach Kaczawskich. Eksploatują je kamieniołomy w Rybnicy Leśnej, Tłumaczowie, Krajanowie, w Świerkach, Dworkach i Głuszycy. Prócz tego melafiry występują w rowie Świerzawy w Górach Kaczawskich, gdzie eksploatuje je kamieniołom w Lubiechowej.
Bazalty (wylewne) eksploatowane są w kilkudziesięciu kamieniołomach w Górach Kaczawskich i w rejonie Lądka oraz na pogórzach Izerskim i Kaczawskim między Zgorzelcem a Lubaniem i w okolicach Złotoryi. Są barwy czarnej, odznaczają się wielką twardością i odpornością na wietrzenie oraz wykazują charakterystyczną oddzielność słupową ułatwiającą ich eksploatację. Prócz wykorzystania do celów drogowych jako tłuczeń i grys wykonuje się z przetopionych bazaltów rozmaite odlewy przemysłowe odporne na kwasy i ścieranie.
Agnieszka Matysiak
Literatura:
- Janeczek J. i in., Zbieramy minerały i skały (przewodnik po Dolnym Śląsku). Wydawnictwo Geologiczne. Warszawa 1991.
- Walczak W., Dolny Śląsk. cz. I. Sudety. PWN Warszawa 1968.
- praca zbiorowa, Surowce mineralne Dolnego Śląska. Ossolineum. 1979.