Zapiski z dziejów Jakuszyc
Jakuszyce (1825 Jakobstale, następnie Jakobsthal lub Jakobstal, w 1945 r. przejściowo Jakuszec, potem Jakuszyce) to najwyżej (850-886 m.n.p.m.) położona część Szklarskiej Poręby, dla których osią jest droga prowadząca do sąsiedniego Harrachova i dalej na południe. Jest to dogodny trakt komunikacyjny, będący najkrótszym połączeniem Wrocławia z czeską Pragą. W Jakuszycach drogę przecina Kamienna, która bierze swoje początki z torfowisk pod Mumlawskim Wierchem, barwiących wody rzeki na charakterystyczny, brązowy kolor.
W dolinie Kamiennej, poniżej Przełęczy Szklarskiej oddzielającej Karkonosze od Gór Izerskich, w pobliżu wyrobiska torfowego zwanego Bagniskiem, rzeka gwałtownie zmienia bieg z północy ku zachodowi. Tutaj, opodal Walońskiego Kamienia, znajduje się skalne rumowisko wymieniane w wielu zapiskach walońskich pod nazwą „widelec”, przez którego szczeliny przebija się Kamienna. W połowie XV w. Antonio de Medici, średniowieczny znawca Karkonoszy i Gór Izerskich, tak opisywał to miejsce:
” […] tu znajdziesz widelec, którego zakończenie wskazuje na północ, dokonaj od widelca jeszcze dziewięć kroków, a natrafisz na strumyk [Ciekonek ? – przyp. P.W.], który płynie skryty pod mchem; połóż się na boku, to usłyszysz szum wody, podnieś warstwę mchu, a znajdziesz złoto wielkości monet, a także i mniejsze.”
Nieco na południe od Jakuszyc linię kolejową przecina potok o nazwie Złotnik, co poświadcza, że tereny te były objęte intensywnymi poszukiwaniami przez dawnych walońskich poszukiwaczy złota i kamieni szlachetnych.
Bogate w unikalną, górską roślinność łąki wokół Przełęczy Szklarskiej i Jakuszyc przeszukiwali również zielarze – laboranci, którzy z pozyskanych ziół wytwarzali lecznicze medykamenty. W czasach nowożytnych Szklarska Poręba, obok Karpacza była jednym z ważniejszych w Sudetach ośrodków leczenia ziołami, a kres tej działalności przyniósł dopiero wiek XIX.
Niewielka osada powstała w Jakuszycach w początkach XIX w. Najpierw była to leśniczówka, która przez lata strzegła dóbr rodziny Schaffgotsch. Rozwój osady nastąpił po wybudowaniu utwardzonej drogi z Piechowic do Szklarskiej Poręby i Harrachova w latach 1845-1848, co było związane z rozwojem na tym terenie hutnictwa szkła, a szczególnie otwarciem dnia 7 lipca 1842 r. huty szkła „Józefina” [od 1956 r. Huta Szkła Kryształowego „Julia”].
Z końca XIX w. pochodzą plany budowy połączenia kolejowego z Piechowic przez Szklarską Porębę, Jakuszyce do Harrachova i Tanvaldu. Linia została uruchomiona w 1902 r., a następnie zelektryfikowana w 1922 r. Była to najwyżej położona linia kolejowa w Prusach i jedna z pierwszych zelektryfikowanych kolei górskich w Europie. Funkcjonowanie zelektryfikowanej trakcji w trudnym terenie Gór Izerskich było szczególnie w pierwszych latach bacznie obserwowane przez specjalistów zajmujących się transportem kolejowym. Poważne problemy spotykały na tym odcinku kolej w okresie zimowym, ze względu na znaczne opady śniegu, które doprowadzały do uwięzienia pociągów w zaspach. Niejednokrotnie śnieżne zatory trwały po parę dni.
Pod koniec XIX w. projektowano również budowę linii kolejowej mającej połączyć Szklarską Porębę, Jakuszyce, Orle z nieistniejącą dziś „wsią drwali i przemytników”, którą była swego czasu położona na Hali Izerskiej osada o nazwie Wielka Izera. Nowe połączenie miało być wykorzystywane przede wszystkim do celów gospodarczych i zwózki drewna, ale też dla obsługi ruchu pasażerskiego. Przytomnie zwrócono jednak uwagę na niebezpieczeństwo budowy linii kolejowej na rozległych torfowiskach oraz podmokłych terenach Gór Izerskich i od tego projektu odstąpiono.
Z czasem Jakuszyce stały się ruchliwym przejściem granicznym. Stopniowo zaczął wzrastać ruch turystyczny. W 1894 r. w Jakuszycach znajdowały się trzy domy i dwie leśniczówki, z których położona wyżej (popularny „Bombaj” – dzisiejsza „Gospoda Graniczna”) prowadziła niewielką restaurację. Obiekt ten to charakterystyczna dla regionu Karkonoszy i Gór Izerskich wiejska drewniana chata o konstrukcji przysłupowej na wysokiej podmurówce z kamienia. W latach dwudziestych restauracja została rozbudowana; zaadoptowano pomieszczenia na piętrze, które przeznaczono na część hotelową. Niektóre z bud pasterskich zmieniono na niewielkie pensjonaty. Najbardziej znanymi były Katzensteinbaude, Proxenbaude i Friedrichsbaude.
Już od końca XIX w. tereny wokół Jakuszyc ze względu na znakomite warunki śniegowe wykorzystywane były do uprawiania „białego szaleństwa”. Tradycje te kontynuuje do dziś Stowarzyszenie „Bieg Piastów”, które od 1976 r. organizuje wiele masowych imprez w narciarskich.
Ważnym punktem osady była nieczynna dziś, częściowo zdewastowana, niewielka stacja kolejowa. Była to najwyżej położona stacja kolejowa w dawnych Prusach. Stacja kolejowa w Jakuszycach położona była na wysokości 871 m.n.p.m., a więc o 31 metrów wyżej od dworca kolejowego w Zakopanem.
W 1925 r. pomiędzy stacją kolejowa a leśniczówką wybudowana została niewielka, drewniana szkoła, przeznaczona dla około 30 uczniów wraz z mieszkaniem dla nauczyciela. Autorem projektu był W. Prüfer, znany na tym terenie z wielu realizacji architekt mieszkający w Szklarskiej Porębie. W. Prüfer był między innymi autorem projektu skoczni narciarskiej na Owczych Skałach. Budowa szkoły świadczyła o rozwoju i wzroście ludności Jakuszyc w pierwszej połowie XX w. W 1910 r. mieszkało w Jakuszycach 90, a w 1933 r. 120 mieszkańców.
Po drugiej stronie drogi wiodącej do Harrachova znajdował się budynek urzędu celnego i granica państwa. W drugiej połowie lat dwudziestych urząd celny został znacznie rozbudowany. Dziś mieści się tutaj ośrodek „Biathlon” i restauracja. Niedaleko znajdował się blok skalny, na którym napis głosił „2791 F. über dem Meeresspiegel” – „2791 stóp nad poziomem morza”.
Dnia 8 października 1938 r. wojska niemieckie wkroczyły na teren Czechosłowacji. Jedna z dróg podboju niepodległego kraju wiodła doliną Kamiennej, przez Szklarską Przełęcz i przejście graniczne w Szklarskiej Porębie-Jakuszycach, na którym oddziały Wehrmachtu i SS witali licznie przybyli Niemcy sudeccy. W 1945 r. Jakuszyce, przejściowo nazwane jako Jakuszec, będące do dziś dzielnicą Szklarskiej Poręby, znalazły się w granicach państwa polskiego.
Przemysław Wiater