Źródło: http://przewodniksudecki.w.interia.pl
Najwybitniejsze przykłady baroku sakralnego na Dolnym Śląsku
Po wojnie 30-letniej, która to położyła kres gospodarce śląskiej, nastąpiło zubożenie i wyludnienie regionu, a tym samym i upadek sztuki. Stąd barok na Dolnym Śląsku pojawił się później niż gdzie indziej i związany był z kontrreformacją (tzw. barok jezuicki). W związku z tym w nowym stylu rozwinęło się przede wszystkim budownictwo klasztorne i sakralne, pozostające pod przemożnym wpływem Pragi i Wiednia.
Kościoły barokowe to kościoły, które cechuje monumentalizm, dynamizm, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych. Wnętrza zdobią sztukateria i malowidła. Kościoły barokowe to kościoły szerokiej nawie, krytej kolebkowym sklepieniem z lunetami okiennymi. Zamiast bocznych naw mają szereg kaplic. Ten typ kościołów odpowiadał z jednej strony potrzebom nauczania – ambona umieszczona w szerokiej nawie, kaznodzieja widzi przed sobą zgromadzone tłumy, porywa je swoją sztuką oratorską, z drugiej zaś tak ukształtowana świątynia zapewniała w niewielkich, wydzielonych kaplicach miejsca do indywidualnej, prywatnej dewocji i kultu świętych. W malarstwie barokowym dominują wielkie płótna, sceny pokłonów, obrazy Madonny i duże grupy świętych.
Barokowej przebudowie uległy klasztory min. W Henrykowie, Lubiążu i Trzebnicy. Powstały nowe budowle na Legnickim Polu, w Krzeszowie, Lubiążu. Protestantom zezwalano na budowę tzw. Kościołów Pokoju (Świdnica, Jawor, nieistniejący w Głogowie), a po 1709r. także Kościołów Łaski (m.in. Jelenia Góra, Kamienna Góra).
Wysoki poziom osiągnęła rzeźba, którą reprezentują m.in. dzieła: świdniczanina J.L. Webera („Niebiańska Orkiestra” w kościele w Świdnicy, kaplica bł. Czesława we Wrocławiu i in.), T. Weissfeldta (stalle w kościele henrykowskim), J. Mangoldta (rzeźby klasztorne w Lubiążu, kościoła w Trzebnicy i in.) Z tego okresu pochodzi większość charakterystycznych dla śląskiego pejzażu rzeźb św. Jana Nepomucena, znamionujących silne wpływy czeskie i św. Floriana, w związku z rozpowszechnieniem się kultu krakowskiego świętego.
Najwybitniejszym malarzem śląskiego baroku był M. Willmann (1630-1706), pozostający
pod wpływem baroku flamandzkiego i włoskiego. Do głównych jego dzieł należą m.in.: obraz „Męczeństwo św. Andrzeja” w kościele w Henrykowie, a także obrazy w kościołach Świdnicy, Jawora, Lubiąża, w Muzeum Narodowym, freski w kościele św. Józefa w Krzeszowie i in. Ożywioną działalność wykazywali także K.D. Asam (freski kościoła na Legnickim Polu), F.A. Scheffler (Wrocław, Kłodzko) i K.F. Kentum (Lubiąż, Trzebnica). Szeroko znane są przedmioty śląskiego rękodzieła artystycznego (złote i srebrne relikwiarze, ozdobne kute kraty, okucia i zamki).
Henryków
Kościół Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela: W latach 1687 – 1698 kościół otrzymał barokową fasadę według projektu Matthiasa Kircherbergera, późnogotyckie kaplice św. Krzyża i Grobu Pańskiego otrzymały ok. 1750r. wspaniały rokokowy wystrój wnętrza, od wschodu dobudowano barokowe kaplice św. Józefa (1687r.), św. Marii Magdaleny (ok. 1760r.) i św. Trójcy (1687r.). Do korpusu od zachodu przylega barokowa kruchta z początku XVIII w. Wnętrze kościoła jest bardzo bogate – dominuje wyposażenie barokowe i rokokowe. Uwagę przykuwa ołtarz główny z ok. 1684 r., wykonany przez J. Schroettera, a także obrazy Michała Willmanna („Boże Narodzenie w wizji św. Bernarda”, „Ofiara Krwi Chrystusowej”) z ok. 1700 r. W nawie głównej znajduje się również osiem obrazów G. Bonory, tworzących cykl „Legenda św. Bernarda”. Można tu również podziwiać słynne „stalle henrykowskie”, które obejmują płaskorzeźby, przedstawiających 36 scen z życia Chrystusa i Marii, 8 dużych figur stojących, oraz późnobarokowy ornament wykonany przez warsztat T. Weissfeldta. W latach 1682 – 1685 przy kościele wzniesiono okazały barokowy klasztor, według projektu Matthiasa Kircherbergera. Jest to potężna budowla o łącznej kubaturze ok. 50 tys. m sześc. Klasztorne wnętrza zachowały częściowo oryginalny wystrój, na które składają się m.in. piękne kominki, plafony i sklepienia. Na szczególną uwagę zasługuje refektarz z okrągłym barokowym piecem kaflowym i freskami sklepiennymi, oraz Sala Książęca (Purpurowa). Na dziedzińcu klasztornym barokowe rzeźby św. Trójcy (1698r.) i studnia św. Józefa (1696r.). przed wjazdem barokowa statua św. Jana Nepomucena (1789r.) Od strony wschodniej z kościołem sąsiaduje budynek szpitalny w stylu barokowym z końca XVII w. (przebudowany w XX w.)
Lubiąż
Zespół opactwa pocysterskiego obejmuje kościół klasztorny NMP, klasztor, pałac opatów oraz kościół św. Jakuba i zabudowania gospodarcze. Gotycki kościół NMP w latach 1672-1681 został poddany gruntownej przebudowie, której efektem był barokowy wystrój wnętrz (m.in. medaliony pędzla M. Willmanna) oraz zachodniej części budynku (barokowe wieże i sygnaturka). W latach 1692-1710 wybudowano barokowy budynek klasztorny. W jego wnętrzu znajdują się freski F. Schefflera, F. Bentuma. Na gzymsach budowli postacie proroków i świętych. Pałac opatów wybudowano w latach 1681 – 1699, Sala Książęca imponująca barokowym przepychem uchodzi za najwspanialsze na Śląsku wnętrze z tego okresu. Kościół św. Jakuba w swej dzisiejszej postaci barokowej powstał na gruzach najstarszej romańskiej świątyni i pełnił rolę kościoła pomocniczego. Przez 40 lat począwszy od 1660r. tworzył w Lubiążu najznakomitszy malarz śląski epoki baroku – Michał Willmann.
Trzebnica
Zespół poklasztorny dawnego opactwa cysterek obejmuje kościół i budynki klasztorne. Kościół i klasztor poświęcono w 1219r. Po wielokrotnych pożarach i grabieżach w latach 1679-1726 uległy zasadniczej przebudowie w stylu późnego baroku. Bazylika św. Jadwigi – kościół zbudowany pod wezwaniem Św. Bartłomieja i NMP jest najstarszym sanktuarium na Śląsku z barokowo-rokokowym wnętrzem, obrazami M. Willmanna i rokokowymi amboną i ołtarzami F.J. Mangoldta. Czworobok zabudowań klasztornych z dwoma dziedzińcami wewnętrznymi należy do największych w Polsce. Zbudowany został w latach 1697-1726 w stylu późnego baroku.. Płaską fasadę członowaną pilastrami ożywiają dwa reprezentacyjne portale uzupełnione dekoracją rzeźbiarską. Zamknięcia boczne stanowią dwa mniejsze pawilony z kopulastymi dachami i wieżyczkami. Po kasacie zakonu (1810r.) klasztor został znacznie zniszczony. Aktualnie istnieje tu dom generalny sióstr boromeuszek. Zaś skrzydło południowe zajmuje Zakład Opiekuńczo Leczniczy dla kobiet, im. św. Jadwigi.
Legnickie Pole
Zachowany w pierwotnej postaci kościół św. Jadwigi to jeden z najznakomitszych na Śląsku zabytków architektury i sztuki późnego baroku wg projektu Dientzenhofera. Architekt zachowuje tradycyjny plan krzyża łacińskiego, ale każde przęsło sklepienia kształtuje na planie elipsy tak, że widza oszałamia widok wielu miękko przecinających się krzywizn. Brak tutaj łatwo uchwytnych dla oka granic pomiędzy ścianami i sklepieniem, czy pomiędzy poszczególnymi powierzchniami. Półkolista fasada posiada dwie wieże z hełmami na kształt książęcych koron, na sklepieniach freski malarza bawarskiego K.D. Asama, w ołtarzu głównym obraz J. Backera. Późnobarokowy wystrój tworzą m.in. stalle, chrzcielnica, trony opata i przeora, chór muzyczny i organy, 16 rzeźb męczenników, patriarchów i apostołów, kuta krata w balustradzie z emblematami biskupimi i książęcymi.
Krzeszów
Zespół pocysterski obejmuje kościół opacki (od 1998r. bazylika), klasztor i kościół św. Józefa oraz zabudowania gospodarcze. Bazylika NMP wzniesiony w latach 1728-35 w stylu baroku jest przykładem klasycznej zgodności monumentalnej z wystrojem rzeźbiarskim i dekoracją malarską. Fasada zachodnia z dwoma wieżami jest bogato zdobiona kolumnami, pilastrami i rzeźbami. Wnętrze kościoła utrzymane jest w tonacji biało-złotej zawiera m.in. freski J. Neunhertza, stalle A. Dorasila wg projektu Brokoffa, organy wykonane przez H. Englera, w transepcie obrazy M. Willmanna. Za absydą znajduje się Mauzoleum Piastów Świdnickich (bogato dekorowany ołtarz, freski J. Neunhertza). Budynek klasztorny z 1662r. przylega bezpośrednio do kościoła. W północno-zachodniej części dziedzińca znajduje się kościół św. Józefa zbudowany w latach 1690-96 w stylu wczesnego baroku. Wnętrze zdobią freski M. Willmanna.
Świdnica
Katedra – po przejęciu kościoła przez jezuitów w 1662r. częściowo przebudowano wnętrza w stylu baroku. Barok jezuicki reprezentuje drewniany polichromowany ołtarz główny, dzieło J. Riedela (1694r.) flankowany rzeźbami. Rzeźby zdobiące wielkie organy oraz rzeźby na konsolach filarów międzynawowych są dziełem J.L. Webera i pochodzą z lat 1704-10. Kościół Pokoju – zbudowany w latach 1652-54 posiada bogate barokowe wnętrze, wystawną i bogatą w barokowe dekoracje lożę Hochbergów (właścicieli zamku Książ), empory krawców, sukienników, stolarzy i szklarzy zdobione insygniami cechowymi. We wnętrzu także polichromie K. Suessenbacha i K. Kolickiego z lat 1693-96, późnobarokowa ambona z 1729r., bogato dekorowane organy, ołtarz główny A.G. Hoffmanna z 1752r. flankowany postaciami świętych, drewniana polichromowana chrzcielnica z herbami fundatorów a także sporo XVII-XVIII w. sprzętów liturgicznych.
Jawor
Kościół Pokoju z barokowym wnętrzem: ołtarzem głównym, amboną, chrzcielnicą. Na parapetach empor wymalowane aż 143 sceny ze Starego i Nowego Testamentu. Dwie kondygnacje fundowały poszczególne cechy rzemieślników, rody mieszczańskie lub rodziny szlacheckie mieszkające w okolicy. Na zewnątrz liczne barokowe epitafia.
Jelenia Góra
Kościół św. Krzyża – jeden z Kościołów Łaski – zbudowany w latach 1709-18 z potężną kopułą otrzymał bogate wyposażenie, m.in. freski A. Schefflera i F. Hoffmanna, jedne z największych na Śląsku organy, ambona wykonana z jednego bloku skalnego i in. Wokół kościoła przy murze 19 barokowych kaplic grobowych bogatego patrycjatu miejskiego. Na ulicy 1-go Maja znajduje się barokowa kaplica NMP z 1737r., obecnie kościół prawosławny.
Lubomierz
Kościół Wniebowzięcia NMP i św. Maternusa i zespół klasztorny opactwa benedyktynek – barokowa bazylika z monumentalną bezwieżową fasadą zdobioną rzeźbami figuralnymi patronów kościoła. Wewnątrz freski J. Neunhertza, rzeźbione w drewnie z właściwym barokowi przepychem polichromowane ołtarze, szereg wolno stojących figur świętych, kilkanaście obrazów o tematyce religijnej.
Bardo Śląskie
Kościół nawiedzenia NMP – dwuwieżowy z lat 1686-1704 jest jednym z najznakomitszych kościołów barokowych na Dolnym Śląsku. We wnętrzu ołtarz z obrazem M. Willmanna, żelazne tabernakulum flankowane postaciami świętych, bogato dekorowana ambona, jedne z największych na Dolnym Śląsku organy, barokowe ołtarze boczne. Na okolicznych wzgórzach liczne kapliczki z XVIII-XX w.
Chełmsko Śląskie
Barokowy kościół św. Rodziny z lat 1670-75, wyposażenie wnętrza również barokowe, uwagę zwraca wystrój rzeźbiarski ołtarzy, które, jak się przypuszcza, pochodzą z kościoła klasztornego w Krzeszowie.
Wambierzyce
Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny z początku XVII w. o ciekawej barokowej architekturze (krużganki dookoła owalnej nawy, 11 kaplic), wnętrze utrzymane w stylu baroku, bogaty wystrój malarski i rzeźbiarski, barokowy ołtarz. Ponadto z inicjatywy Daniela Osterberga (w tym czasie właściciela Wambierzyc) od końca XVII do XIX wieku powstała tu kalwaria z około 100 kaplicami i kapliczkami oraz 12 bramami.
Agnieszka Matysiak
Literatura:
- J. Czerwiński, R. Chanas, Dolny Śląsk – przewodnik, Warszawa 1977.
- P. Trzeciak, 1000 tajemnic architektury dla wszystkich, Warszawa 1980.
- www.fundacjalubiaz.org.pl
- www.muzeum.artistsbiz.com
- www.ziebice.si.net.pl
- www.bardo.prv.pl