Klimat Kotliny Jeleniogórskiej
Niezwykle interesujących wiadomości na temat klimatu Kotliny Jeleniogórskiej dostarczają kroniki miasta Jeleniej Góry oraz podania i zapiski historyczne. Odnotowane tam zjawiska pogodowe zaskakują nas szczególnym urozmaiceniem i niecodziennością. Na przestrzeni wieków bywały tu suche i gorące lata, ale też i bardzo mroźne zimy, huraganowe wichry i okresy ciszy; gwałtowne ocieplenia w środku zimy, jak i śniegi w środku lata. Szczególna mozaika pogodowa i dziś nie należy w kotlinie i jej otoczeniu do rzadkości. Wynika ona z oddziaływania otaczających kotlinę gór (zwłaszcza Karkonoszy), cyrkulacji mas powietrza oraz konfiguracji terenu. Klimatolodzy wyodrębniają w regionie jeleniogórskim aż pięć pięter klimatycznych, zależnych od wysokości nad poziomem morza. Najwyższe piętro stanowi wierzchowina Karkonoszy, zaś najniższym jest dno Kotliny Jeleniogórskiej.
W roku 1232 kronikarz zanotował w lipcu i sierpniu wielkie upały pisząc:,,(…) piasek był tak gorący, że nie można było na nim usiąść”. Bardzo wysokie temperatury powtarzają się potem w zapiskach wielokrotnie, co nie oznacza jednak cechy stałej w jeleniogórskim klimacie. Średnia temperatura roczna wynosi 6,9°C dla Jeleniej Góry i 7,0°C dla Cieplic. W cieplejszej połowie roku (kwiecień – wrzesień) średnia temperatura dobowa osiąga 12,9°C. Co prawda, 208 dni w roku ma tę temperaturę wyższą niż 5°C, ale zaledwie 63 dni mieszczą się w granicach tzw. lata termicznego, tj. okresu ze średnimi temperaturami dobowymi powyżej 15°C. W dziesięcioleciu 1950-59 najwyższą zanotowaną temperaturą było 34,6°C (w lipcu), najniższą – 36,9°C poniżej zera (w lutym). Charakteryzując temperatury omawianego tu regionu nie sposób pominąć zjawiska inwersji termicznych. Zdarza się, wcale nie tak rzadko, że w kotlinie są znacznie niższe temperatury niż np. w Karpaczu, Szklarskiej Porębie czy wysoko w Karkonoszach. Inwersje termiczne najczęściej spowodowane są „spływaniem” oziębionego powietrza po górskich stokach do kotliny. Jest to zjawisko wyjątkowo niekorzystne ze zdrowotnego punktu widzenia, bowiem stagnacja ciężkich, zimnych mas powietrza na dnie kotliny sprzyja gromadzeniu się i długotrwałemu nieraz utrzymywaniu zanieczyszczeń w atmosferze.
W jeleniogórskiej róży wiatrów przeważają kierunki zachodnie. Wiatry: północno-zachodni, zachodni i południowo-zachodni stanowiły w dziesięcioleciu 1951-60 ponad 30% wszystkich kierunków. Średnia prędkość wiatru, wynosząca 2,2-2,5 m/sek., wyraźnie wzrasta w okresie zimy – np. w styczniu wynosi 3,3 m/sek.
Charakterystyczny dla Kotliny Jeleniogórskiej jest wiatr przewałowy, mający tu cechy fenów alpejskich. Jest to suchy, ciepły wicher, w podmuchach osiągający siłę huraganu. Towarzyszy mu wzrost temperatury, mniejsze zachmurzenie, spadek wilgotności względnej, zaś zimą gwałtowne ocieplenie dające w efekcie katastrofalne w skutkach roztopy. Jesienią przynosi gwałtowne ochłodzenie. Te silne wichry wiejące w Kotlinie Jeleniogórskiej wyraźnie wpływają na samopoczucie człowieka. Okres trwania wichrów fenowych jest różny; najczęściej występują feny jednodniowe, ale zdarzają się i wiejące cały tydzień. To szczególne zjawisko atmosferyczne powstaje wtedy, gdy północno-zachodnią Europę zalega rozległy niż baryczny, a na południe od Polski występują lokalne wyże. Taki rozkład ciśnienia sprzyja napływowi mas powietrza z południowego zachodu. Napotkawszy na swej drodze wysokie pasmo Karkonoszy, powietrze to „przewala się” na jego północną stronę. Typowym objawem zbliżania się fenu jest wał ciemnych chmur zalegający nad Karkonoszami, ponad którym jaśnieje piękne, czyste niebo.
Wówczas to tworzą się tzw. fale fenowe-ogrzewające się na stokach gór powietrze rozprzestrzenia się ku górze na wysokość kilkakrotnie przewyższającą wyniosłość Karkonoszy. Zjawisko to stwarza doskonałe warunki dla szybowników, którzy wykorzystując fale wznoszące się ponad Kotliną Jeleniogórską biją rekordy lotów wysokościowych. Maksimum występowania fenów obserwuje się głównie jesienią i na przedzimiu. Te porywiste wichry powodowały i powodują nadal w Kotlinie Jeleniogórskiej wiele katastrof. W roku 1480 kronikarz Jeleniej Góry zanotował: „(…) w dniu św. Barbary zawaliła się brama Wojanowska i zabiła pięć osób”. Wichura szalejąca w roku 1715 zniszczyła wiele domów, pod których gruzami zginęli ludzie. W roku 1958 silny huragan wiał z prędkością 8-10 m/sek., w wyższych warstwach atmosfery osiągając 70 m/sek. Podobnie było w roku 1964. Każdego roku silne wichury wyrządzają wiele strat: zrywają sieć elektryczną, dachy budowli, powodują zniszczenia w drzewostanie.
Najmniejsze zachmurzenie obserwuje się w Kotlinie Jeleniogórskiej w miesiącach jesiennych (wrzesień – październik). Maksimum zachmurzenia przypada na miesiące zimowe. Warto także pamiętać, że i lipiec bywa tu pochmurny, a więc i deszczowy.
Opady w Kotlinie Jeleniogórskiej nie rozkładają się równomiernie, a przebieg ich jest tu bardzo zróżnicowany. Średni roczny opad dla Jeleniej Góry wynosi 706 mm, dla pobliskich Cieplic 646 mm. Najmniej opadów jest w zachodniej i środkowej części kotliny, gdyż tereny te leżą w tzw. cieniu opadowym. Spośród wszystkich miesięcy najbardziej obfity w opady jest lipiec. Lipcowe deszcze mają tu niekiedy charakter nawałowy. W Jeleniej Górze w latach 1954-63 opady lipca wahały się od 213 mm (w 1957 r.) do 21 mm (w 1963 r.). Głównie w tym miesiącu zdarzają się w kotlinie i jej otoczeniu okresy opadów wielodobowych. W efekcie tych obfitych deszczów następuje gwałtowny przybór rzek i strumieni, które często występują ze swego koryta. Kroniki wspominają o powodziach, które były wynikiem długotrwałych deszczów albo oberwania chmury w górach.
Śnieg pada w rejonie Kotliny Jeleniogórskiej przez 50 do 100 dni w roku, ale pokrywa śnieżna zalega tu zaledwie przez około 50 dni w roku. Kotlina nie ma więc sprzyjających warunków dla turystyki narciarskiej, które panują na stokach okolicznych masywów górskich. Opady śniegu zdarzają się jeszcze i późną wiosną – w końcu kwietnia lub nawet w początkach maja. Kroniki podają, że w roku 1705 w Kowarach spadł śnieg „(…) tuż przed Zielonymi Świętami w dniu 28 maja, a jego grubość wynosiła miejscami 2 łokcie”.
Jak uważają klimatolodzy, Kotlina Jeleniogórska charakteryzuje się specyficznym mikroklimatem, tzn. klimatem warstwy powietrza nie przekraczającej 2 m od powierzchni gruntu. Bardzo często obserwuje się w tej warstwie wysoką dobową amplitudę temperatury, która dochodzić może do 20°C. Przymrozki wiosenne występują od kwietnia do czerwca, jesienne od września do listopada. Najczęstsze są przymrozki z temperaturą od -5° do – 9,9°C. Innym ciekawym zjawiskiem w przyziemnej warstwie atmosfery jest występowanie obfitej rosy. Najwięcej dni z rosą notuje się w czerwcu, sierpniu i wrześniu. Obfitość rosy ma duże znaczenie, zwłaszcza jesienią. Jej występowanie bowiem bilansuje dodatnio stosunki wodne w przyrodzie wówczas, gdy w Kotlinie Jeleniogórskiej nastaje okres zmniejszonych opadów atmosferycznych. Znajomość okresów występowania przymrozków oraz obfitej rosy jest istotna nie tylko dla rolników, ale także i dla planujących wędrówkę turystów. Wiadomo bowiem, kiedy spodziewać się należy zimnych wieczorów i poranków, jak i mokrych łąk, przez które niejednokrotnie wiodą turystyczne szlaki.
Jak wynika z przedstawionej charakterystyki klimatu, okresem najbardziej sprzyjającym zwiedzaniu Kotliny Jeleniogórskiej jest jesień.