Staniszów
Wieś w gminie Podgórzyn, rozciągająca się w dolinie potoku Lutynka na północno-zachodnim skłonie Wzgórz Łomnickich (zwanych także Staniszowskimi), u stóp Witoszy (484 m).
W rejonie kotliny jest jedną z najstarszych wsi o słowiańskim rodowodzie, wymienianą w rejestrze biskupstwa wrocławskiego w 1305 roku.
Nazwa wywodzi się od imienia Stano lub Stanisz. W roku 1338 wzmiankowany jest kościół staniszowski. W dokumencie z roku 1395 pojawiła się niemiecka nazwa wsi:Stonsdorf.
Od roku 1776 dobra staniszowskie, składające się z dwu folwarków (górnego i dolnego), należały do rodu von Schmettau (Smattau). 17 lipca 1784 roku Henrietta Fryderyka von Schmettau wniosła Staniszów w posagu poślubiając księcia Henryka XXXVIII von Reuss. Po jej rychłej śmierci Henryk wstąpił w związek małżeński z Joanną von Flechter. Ona i jej 11 dzieci odziedziczyli majętność. Staniszów pozostawał w rękach rodziny Reussów do II wojny światowej. W XIX wieku miejscowość słynęła z likierów, wyrabianych tu na korzeniach ziół górskich według receptury karkonoskich laborantów.
Pałac w górnej części Staniszowa wzniesiono w roku 1787 z inicjatywy księcia Henryka. Barokowa budowla przekształcona została w początkach XX wieku. Jest to trój skrzydło wy i trójkondygnacyjny budynek z dziedzińcem otwartym od strony ogrodu. Nakrywa go czterospadowy dach naczółkowy z lukarnami. Elewację północną flankują narożne ryzality. Zachowały się ozdobne portale (wschodni ozdobiony herbem Reussów) i obramienia okienne. Od południa ogród zamyka neoklasycystyczna budowla dawnej oranżerii z początku XIX wieku. Obok pozostałości bramy wjazdowej znajduje się ośmioboczna wieżyczka z glorietką. Budynek oficyny dostawiono w roku 1818.
Zespół ogrodowo-parkowy tworzą dwa poziomy ogrodów ozdobnych oraz krajobrazowy park w stylu angielskim. W ogrodzie wschodnim znajdują się dwa tarasy ze schodami i fontanna, którą flankują dwa ozdobne murki. Park krajobrazowy założono pod koniec XVIII wieku. Jego centrum stanowi rozległa polana widokowa, którą od wschodu ograniczają dwa ozdobne stawki, rozdzielone kępą zieleni. Na zachodzie polanę zamyka skaliste wzniesienie. Park połączono ze zwartym zespołem leśnym, który otacza pałac od wschodu i południa. Kompozycja parku wykorzystuje górzysty teren, eksponując skupiska zieleni o zróżnicowanym składzie gatunkowym. Występują tu m.in.: brzozy (brodawkowata i omszona), buki, choina kanadyjska, jedlice Douglasa (szara i zielona), 10 lip drobnolistnych, 40 dębów szypułkowych, cis pospolity, jodła syberyjska, olsza czarna, wierzby (biała i złota), sosny (wejmutka i żółta), 20 klonów pospolitych, limba. Znaczna część drzewostanu znajduje się w rejestrze pomników przyrody. Na pobliskim wzgórzu Czop (430 m) znajduje się ciekawa skałka o nazwie Grenadierski Kamień. Jest to wydatnie przewieszony głaz, który według XIX-wiecznej legendy grenadierzy próbowali zepchnąć na usytuowane niżej zabudowania.
Dwór w dolnej części wsi, nazywany „pałacem hrabiowskim”, wzniesiono w 1787 roku — równocześnie z pałacem. Zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, dwutraktowy i dwukondygnacyjny budynek nakryty jest czterospadowym dachem. Od zachodu wznosi się czterokondygnacyjna wieża zbudowana na planie kwadratu, zwieńczona krenelażem. Zachowała ona styl neogotyku angielskiego. Zewnętrzne elewacje dworu ozdobione są bogatymi portalami. Budowla posiada taras wsparty na podcieniu.
W bezpośredniej bliskości dworu założono w końcu XVIII wieku park krajobrazowy, bogaty w elementy charakterystyczne dla romantycznego założenia. Znakomicie wykorzystano górzysty teren (395-416 m npm), liczne skałki i stary drzewostan lasu. Na niewielkiej wyniosłości wzniesiono pawilon ukryty wśród sztucznych ruin, do których wiodły dwa ciągi schodów. Utworzono polany widokowe, tarasy ziemne, amfiteatr. Na powierzchni 1,4 ha zespoły zieleni wysokiej tworzą tu: świerki, buki, jawory i brzozy; wśród parkowego drzewostanu odnajdziemy też 8 dębów szypułkowych, 2 sosny czarne, choinę kanadyjską i cyprysik groszkowy.
Po zachodniej stronie głównej drogi, naprzeciwko posesji nr 54, znajduje się na skale krzyż pokutny z wyrytym mieczem i nożycami do strzyżenia owiec.
Kościół pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, gotycko-barokowy, wzniesiono w końcu XV wieku. Jego bryła architektoniczna jest typowa dla kościołów w wioskach sudeckich. Elementy barokowe są wynikiem przeróbek poczynionych w 1784 roku. W czasie restauracji kościoła w 1947 roku zlikwidowano empory. Świątynia jest jednonawowa, orientowana, z dobudowaną od zachodu wieżą. Prostokątne prezbiterium nakryte jest późnogotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu na uwagę zasługuje przyścienne sakramentarium. Ołtarz główny pochodzi z XVIII wieku. Na zewnątrz wschodniej ściany kościoła znajdują się całopostaciowe płyty nagrobne z XVI i XVII wieku. Zachowany kamienny portal gotycki pochodzi z wczesnego okresu budowy świątyni.
Połączenie Staniszowa z Jelenią Górą zapewniają autobusy WPK linii nr 5.
W centrum wsi węzeł szlaków turystycznych 4Ż i 6Z.
Źródło: Bohdan W. Szarek „Kotlina Jeleniogórska„, 1989