Przemysław Wiater
Dr Wilhelm Bölsche
Wilhelm Bölsche urodził się 2 stycznia 1861 r. w Kolonii, jako syn Carla Bölsche, redaktora „Kölnischen Zeitung”. Po okresie studiów humanistycznych przeniósł się w 1886 r. do Berlina, gdzie rozpoczął pracę w redakcji czasopisma „Freie Bühne”. W 1890 r. ożenił się z Adele Bertelt, z którą zamieszkał w podberlińskim Friedrichsagen. Pisarz związał się intelektualnie z grupą filozofów, artystów i literatów, którzy od miejsca spotkań przejęli nazwę „Kręgu Friedrichshagen”. Ewolucjonizm, socjalizm, naturalizm i anarchia były kierunkami, z jakimi to środowisko najczęściej się identyfikowało. Prym wiedli literaci A. Strindberg, C. Schleich, bracia J. i H. Hart, W. Spor, S. Przybyszewski, malarze Fidus i W. Leistikow czy L. Heck, późniejszy dyrektor berlińskiego ZOO. W tym kręgu Wilhelm Bölsche zaprzyjaźnił się z Bruno Wille, Johnem H. Mackay oraz Carlem i Gerhartem Hauptmann.
W 1890 r. bracia Hauptmann postanowili zamieszkać w Szklarskiej Porębie, a z „Kręgiem Friedrichsagen” utrzymywali nadal ożywione kontakty. Od końca XIX w. zaczęła tutaj powstawać kolonia artystów [Wiater I, Wspaniały]. Jesienią 1893 r. w wyniku rozpadu małżeństwa Wilhelm Bölsche znalazł się w głębokim kryzysie psychicznym i wyjechał do Zurichu. Gerhart Hauptmann namawiał przyjaciela do przyjazdu w Karkonosze, a w jednym z listów przekonywał, że:
„tam [w Szklarskiej Porębie-przyp. P.W.] świeci inne, lepsze, słońce, które daje duszy i ciału radość, czyniąc człowieka nowym i zdrowym.” [Niebelschütz].
Wilhelm Bölsche zamieszkał najpierw u Carla Hauptmanna, a następnie przeprowadził się do domu przy ul. Kopernika. Nieistniejący dziś, wiejski budynek o konstrukcji przysłupowej, miał dobudowaną werandę, która stała się miejscem literackiej pracy właściciela. Wilhelm Bölsche żartobliwie nazywał posiadłość, ze względu na niewielkie rozmiary „głównym domem z krainy Liliputów” [ Mrozowicz, s.85]. Dom okazał się szybko zbyt mały dla potrzeb rodziny Wilhelma Bölsche, który powtórnie ożenił się z Johanną z domu Walter (1863-1923), córką zamożnego przemysłowca oraz ich dzieci Karola (1899-1977) i Johanny (1900-1935).
Budynek znajdował się w bezpośredniej bliskości domów, które zamieszkiwali jego znajomi i przyjaciele współtworzący dawną kolonię artystów w Szklarskiej Porębie: dr Georg Reicke, burmistrz Berlina, który w wolnych chwilach parał się literaturą (ul. M. Kopernika 7), John Henry Mackay, anarchista i poeta związany z „Kręgiem Friedrichsagen” (ul. W. Hofmana 17), Felix Deutsch, przemysłowiec, członek zarządu firmy A.E.G. (ul. M. Kopernika 12), dr Alfred Koeppen, historyk sztuki (ul. Muzealna 2), Hermann von Hendrich, malarz, twórca „Sagenhalle” – „Hali Baśni” z cyklem obrazów o karkonoskim Duchu Gór – Liczyrzepie (ul. Muzealna 5), prof. Hanns Fechner, ociemniały malarz i literat (ul. Dolna 9), dr Carl Hauptmann, literat i filozof (ul. 11 Listopada 23), Marta Hauptmann (ul. Muzealna 3), prof. Werner Sombart, światowej sławy ekonomista (ul. Bukowy Gaj 2), Alfred Nickisch, malarz (ul. H. Kolłątaja 17), czy Olly Oltmanns, znany karkonoski antykwariusz (ul. Dolna 6) [Störtkuhl].
W 1918 r. Bölsche sprzedał posiadłość w Dolinie Siedmiu Domów i przeniósł się do „Turmvilla” – „Willi z wieżą” położonej przy ul. 1 Maja 33, niedaleko „Lukasmühle” – „Młyna Łukasza”, który był siedzibą „Künstelrvereinigung St. Lukas in Ober-Schreiberhau” – „Bractwa Artystycznego św. Łukasza w Szklarskiej Porębie Górnej”, z którym był blisko związany. Wilhelm Bölsche często prowadził przez lunetę obserwacje astronomiczne, co budziło wśród mieszkańców Szklarskiej Poręby dla ich autora niekłamany podziw i szacunek. Dzięki temu stał się, jak sam siebie żartobliwie nazywał, „Beherrscher des Riesengebirges”- „władcą Karkonoszy”.
Ten wiecznie uśmiechnięty, tryskający niespożytą witalnością człowiek z rozwianą (później przystrzyżoną) brodą, o błękitnych, dobrotliwych oczach, był jednocześnie skupionym wewnętrznie, pracowitym naukowcem o olbrzymiej erudycji. Zafascynowany osiągnięciami rewolucji technicznej pisał:
„Okres czasu od najlepszych dni twórczości Goethego, od urodzin Drwina do budowy Zeppelinów i lotów braci Wright przedstawia taki obszar kulturowy, którego bogactwo pozostawia w cieniu cały wcześniejszy dorobek historii cywilizacji.” [Bölsche I]
Celem życia Wilhelma Bölsche była popularyzacja osiągnięć nauk przyrodniczych oraz dziejów literatury. Był mistrzem felietonów literackich, autorem wielu prac z dziedziny zoologii, botaniki, geologii, dziejów prehistorycznych, literatury, meteorologii czy astronomii. Książki Wilhelma Bölsche wydawane w dziesiątkach i setkach tysięcy egzemplarzy, przetłumaczone zostały na większość języków europejskich, w tym i na język polski. Wilhelm Bölsche zasłużył się jako edytor dzieł Johanna W. Goethe, Aleksandra von Humbolta, Heinricha Heine czy Novalisa. Był cenionym pisarzem, wydając wielokrotnie wznawianą trzytomową powieść „Mittagsgöttin” – „Bogini Południa” (1891), eseje „Hinter der Weltstadt” – „Z dala od wielkiego miasta” (1901), „Auf dem Menschenstern” – „Na człowieczej gwieździe” (1909). W latach trzydziestych nie uniknął fascynacji faszyzmem, w stosunku do którego jednak dość szybko się rozczarował i stał się krytyczny.
Był doskonałym wykładowcą i prelegentem. W Berlinie, Wrocławiu czy Szklarskiej Porębie Wilhelm Bölsche wygłaszał odczyty świadczące o szerokim wachlarzu zainteresowań naukowych. Wśród poruszanych zagadnień zwracał uwagę na zależności zachodzące pomiędzy ekologią, a zmianami klimatu, tak aktualne dzisiaj w dobie „dziury ozonowej” i „efektu cieplarnianego” [Bölsche II]. Gerhart Hauptmann w mowie wygłoszonej podczas jubileuszu 70.-lecia urodzin Wilhelma Bölsche stwierdził:
„Jako prawdziwy, wolny i autentyczny nauczyciel narodu nauczałeś setki tysięcy, wręcz miliony Niemców, mężczyzn i kobiet wszystkich stanów. Dałeś im poznać panowanie Boga w przyrodzie i przyrody w Bogu.” [Hauptmann, s. 8].
Dnia 7 sierpnia 1930 r. w przemówieniu z okazji 50.-lecia „Riesengebirgs – Verein” – „Towarzystwa Karkonoskiego” Wilhelm Bölsche zaproponował utworzenie w Szklarskiej Porębie muzeum przyrodniczego. Jako propagator ochrony przyrody wystąpił przeciwko budowie dróg niszczących karkonoskie lasy, chwalił natomiast kolej, której zelektryfikowana w 1922 r. linia prowadziła do Szklarskiej Poręby, apelował o „niezadeptywanie” Śnieżnych Kotłów przez turystów i o aktywną ochronę przyrody i krajobrazu. Postulował stworzenie instytucji mającej chronić karkonoski folklor ludowy, który traktował jako ważny fragment szeroko pojmowanego krajobrazu. W następnych latach Wilhelm Bölsche stworzył prywatną ekspozycję geologiczno-przyrodniczą, która mieściła się w Szklarskiej Porębie Średniej przy ulicy Muzealnej 5. Zbiory składały się z eksponatów geologicznych ukazujących bogactwa naturalne Karkonoszy i Gór Izerskich oraz wybrane obiekty przyrodnicze. Po wojnie zbiory zostały rozproszone, nazwa ulicy pozostała. Dom ten stał się ostatnim miejscem pobytu Wilhelma Bölsche w Szklarskiej Porębie.
Wilhelm Bölsche zmarł 30 sierpnia 1939 r., a pochowany został na ewangelickim cmentarzu w Szklarskiej Porębie Dolnej [Wiater II]. Skromny, granitowy nagrobek ozdobiony został wierszem Angelusa Silesiusa, śląskiego mistyka doby baroku:
W to się zmienisz.
Gdy kochasz Boga
zmienisz się w Boga,
Gdy kochasz ziemię,
zmienisz się w ziemię.”
(tłum. P.W.)
Wilhelm Bölsche pozostawił olbrzymie archiwum, które świadczy o jego rozległych kontaktach i zainteresowaniach. O tym wyjątkowym zbiorze wspominał C.F.W. Behl:
„Kiedy ponownie usiedliśmy w pracowni, Bölsche przedstawił nam jeszcze inny skarb ze swojego bogatego życia: 5 000 listów, najczęściej od ludzi, którzy równocześnie z nim w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych walczyli o odnowę niemieckiej literatury.” [Behl]
Po II wojnie światowej archiwum Bölschego ze Szklarskiej Poręby zostało wywiezione do Moskwy, gdzie stało się obiektem zainteresowania ze strony radzieckich badaczy. W 1956 r. archiwum szczęśliwie wróciło na Dolny Śląsk i jest przechowywane w Dziale Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.
W drugiej połowie lat osiemdziesiątych archiwum uporządkował i opracował pod względem naukowym dr Wojciech Mrozowicz. Podstawą zasobu archiwum jest korespondencja, adresowana głównie do Bölschego i jego rodziny, która łącznie liczy 5820 jednostek. Zawiera przede wszystkim listy, karty pocztowe, telegramy, bilety wizytowe oraz fotografie. Jako nadawcy listów reprezentowani są tutaj pisarze (2049 jednostek), naukowcy (565 jednostek), wyróżnieni jako osobna grupa przyrodnicy (1597 jednostek) oraz artyści (115 jednostek) i wydawcy (115 jednostek). [Mrozowicz, s. 88].
Archiwum, wśród wielu zgromadzonych cymeliów, zawiera korespondencję, która napłynęła do Wilhelma Bölsche od czołowych przedstawicieli ekspresjonizmu w malarstwie niemieckim Maxa Libermanna, Lovisa Corintha, Maxa Leistikowa, rzeźbiarza Gustinusa Ambrosi czy reformatorki tańca scenicznego Isadory Duncan. Liczne są listy od karkonoskich twórców; między innymi korespondencja, której autorami byli malarze prof. Arnold Busch, Hanns i Werner Fechner, Hermann von Hendrich, Nepomuc von Jackowski, Alfred Nickisch, Hans Oberländer, rzeźbiarz Cirillo del’Antonio czy kompozytorka Anna Teichmüller – współtwórcy kolonii artystów w Szklarskiej Porębie. Korespondencja pomiędzy Wilhelmem Bölsche, a rodziną Hauptmannów jest bogata i liczy 435 jednostek, co świadczy o silnych więzach, które łączyły te wybitne karkonoskie indywidualności. Listy Gerharta Hauptmanna do Wilhelma Bölsche zostały wydane drukiem. [Honsza, Koczy]. Brak jest natomiast listów samego Bölschego, które znajdują się rozproszone w archiwach jego adresatów, między innymi pojedyncze egzemplarze można odnaleźć w zespole Carla Hauptmanna przechowywanym przez wrocławską Bibliotekę Uniwersytecką. Archiwum Bölschego, niestety nie wpełni jeszcze wykorzystane, stanowi doskonałe źrodło do badań nad życiem naukowym i kulturalnym Niemiec od końca XIX do lat trzydziestych XX w. Należy wyrazić nadzieję, że archiwum Wilhelma Bölsche – dawnego „władcy Karkonoszy”, po latach być może powróci do Szklarskiej Poręby, do miejsca gdzie powstało.
- Behl C.F.W., „Besuch bei Bölsche” [w:] „Wanderer im Riesengebirge”, 1940, s. 58
- Bölsche W., „Ein biographisch-kritischer beitrag zur moderner Weltanschauung.”, Berlin 1909, s. 8
- Bölsche W., „Thesen zum Klimawechsel. Kraft, Schönheit und Geheimnisse der Natur” [w:] „Hinter der Weltstadt”, 1997, s. 14-18
- Hauptmann G.,”Hauptmanns Gruß an Bölsche” [w:] „Bölsche-Feier in Ober-Schreiberhau 4. Januar 1931”, Hirschberg 1931, s. 8
- Honsza N., Koczy K., „Gerhart Hauptmann an Wilhelm Bölsche. Aus der Autographensammlung der Uniwersitätsbibliothek zu Wrocław” [w:] „Weimarer Beiträge”, 1963, s. 590-603
- Mrozowicz W., „Wilhelm Bölsche – znad Renu do królestwa Liczyrzepy” [w:] „Wspaniały krajobraz. Artyści i kolonie artystyczne w Karkonoszach w XX w.”, Berlin, Jelenia Góra 1999, s. 83-91
- Niebelschütz-Gleinitz I., „Wilhelm Bölsche”, maszynopis niedatowany, s. 1
- Störtkuhl B., Ilkosz J.,”Od zagrody chłopskiej do willi – architektura kolonii artystycznej w Karkonoszach ” [w:] „Wspaniały krajobraz. Artyści i kolonie artystyczne w Karkonoszach w XX w.”, Berlin, Jelenia Góra 1999, s. 104-126
- Wiater P. „Kolonia artystyczna w Szklarskiej Porębie” [w:] „Wokół niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Północnych”, p. red. Z. Mazura, Poznań1997, 127-149
- Wiater P., „Zabytkowy cmentarz ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej” [w:] „Rocznik Jeleniogórski”, R.1999,
- Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1962, T. II, s. 56.