Przemysław Wiater
Zabytkowy cmentarz ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej
Jednym z wyznaczników kultury narodów jest stosunek do przeszłości. Polacy do własnego dziedzictwa przeszłości mają stosunek specjalny, pełen szacunku, powagi i wewnętrznego skupienia. Widocznym tego przejawem jest na polskich cmentarzach tradycyjny Dzień Zaduszny i Święto Zmarłych. Zdajemy sobie sprawę ze znaczenia dla tożsamości narodowej miejsc pochówku, które pozostały poza granicami Polski, szczególnie lwowskiego Cmentarza Łyczakowskiego czy nekropolii na wileńskiej Rossie. Do opieki włącza się aktywnie całe społeczeństwo. Powołano „Straż Mogił Polskich”, organizację, która wyszukuje i pielęgnuje te często już zapomniane miejsca pamięci narodowej, znajdujące się obecnie za wschodnią granicą naszego kraju.
Ważne miejsce wśród polskich nekropolii zajmuje zakopiański „Stary Cmentarz”, który nie bez racji określany jest mianem „Zakopiańskiego Panteonu”. Spoczywają tutaj ludzie , którzy życie związali z Podhalem i Tatrami. Są tu groby ks. J. Stolarczyka, T. Chałubińskiego, J. Krzeptowskiego – Sabały, S. Witkiewicza, K. Makuszyńskiego, W. Orkana i wielu innych. Jednym z najstarszych jest zwieńczony podhalańskim krzyżem kopczyk grobu J. Pęksy, który ufundował ten cmentarz w 1848 roku. Od dawnej nazwy zakątka mówi się o cmentarzu „Na Pęksowym Brzyzku” 1).
Historia Śląska kształtowała się w specyficznym tyglu wpływów polskich, czeskich, austriackich czy pruskich, które często się przenikały, łączyły, lecz bywały też antagonistyczne. Zdarzenia te szczególnie mocno widoczne były w Sudetach, których pasmo górskie przez wiele lat wytyczało naturalne granice międzypaństwowe. Szklarska Poręba już od średniowiecza była karkonoską osadą związaną z hutnictwem szkła. Pod koniec XIX wieku stała się również znanym kurortem oraz miejscowością o charakterze kolonii artystów. Najstarszym miejscem pochówków był niewielki cmentarz użytkowany przez wiernych kościoła rzymsko-katolickiego, a następnie również i wyznań reformowanych, który położony był wokół dzisiejszej kaplicy cmentarnej w Szklarskiej Porębie Dolnej przy ul. Piastowskiej. Została ona wybudowana w 1488 r., a następnie znacznie przebudowana w 1650 r.
W 1844 r. w Szklarskiej Porębie Dolnej został założony oddzielny cmentarz ewangelicki. Umiejscowiony został powyżej dzisiejszego kościoła filialnego p.w. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny (dawny zbór ewangelicki pochodzący z lat 1755 – 1787). Cmentarz od zachodu leży równolegle do ul. L. Waryńskiego, a od północy znajduje się powyżej ul. Piastowskiej. Otoczony kamiennym murem teren nowopowstałego cmentarza przedstawiony jest z lewej strony na sztychu pochodzącym z 1844 r., który przedstawia miejscowy kościół ewangelicki z jego bliskim otoczeniem. Jego autorem był Theodor Sachse, właściciel jeleniogórskiego zakładu litograficznego działającego w latach 30-tych i 40-tych XIX wieku. Jest to najstarszy znany widok cmentarza ewangelickiego w Szklarskiej Porębie Dolnej.
Dawny cmentarz pierwotnie posiadał formę wydłużonego prostokąta, który następnie w 1885 r. został powiększony o górną część w kształcie odwróconego trapezu. Pierwsze pochówki w tej części pochodzą z 2.05.1886 r.2) Początkowo był to cmentarz ewangelickiej gminy wyznaniowej, choć z upływem czasu miały tutaj też miejsce pochówki innych wyznań. Ostatnie informacje o pochówkach pochodzą z 1946 r. 3) Pierwotnie w lewym dolnym narożniku mieścił się murowany z polnego kamienia, założony na rzucie prostokąta dom pogrzebowy. Zaznaczony był jeszcze na popularnym planie turystycznym Szklarskiej Poręby pochodzącym z 1963 r.4) Przez ostatnie półwiecze cmentarz ten był systematycznie dewastowany, część nagrobków uległa zniszczeniu bądź wywiezieniu. Być może na stosunku Polaków do tego cmentarza zaważył jego pierwotny, ewangelicki charakter oraz fakt, że pochowani byli tutaj tylko Niemcy – dawni mieszkańcy Szklarskiej Poręby. Nie bez znaczenia był też fakt praktycznego zaprzestania pochówków od zakończenia działań wojennych.
Dla miejscowości o wyjątkowym charakterze kolonii artystów noszącej swego czasu nazwę „śląskiego Worpswede” jaką była Szklarska Poręba cmentarz ten ma znaczenie szczególne. 5) Miejsce swojego ostatniego spoczynku znalazło tutaj wielu wybitnych twórców niemieckiej literatury i sztuki XIX i XX wieku. Pochowani są też na tym miejscu ludzie związani z produkcją szkła artystycznego, z którego Szklarska Poręba szeroko słynęła.
Z drugiej połowy XIX wieku pochodzi znajdująca się na osi w górnej części „starego” cmentarza kamienna, założona na planie prostokąta „kaplica Preusslerów” z umieszczona pod nią kryptą grobową. Jest ona w chwili obecnej częściowo zrujnowana. W 1617 r. do Szklarskiej Poręby przybył Wolfganag Preussler, pochodzący z rodziny wymienionej w czeskich kronikach dotyczących produkcji szkła już u schyłku XV wieku. Uzyskał od właściciela tych ziem Hansa Ulricha Schaffgotscha zgodę na budowę huty szkła u podnóża masywu Wysokiego Kamienia w Białej Dolinie nad potokiem Bieleń. Jeszcze pod koniec 1617 r. dokonano w nowopowstałej hucie pierwszego wytopu szkła.
W XVIII wieku Preusslerowie założyli w okolicach Szklarskiej Poręby jeszcze dwie huty szkła, które jednak z czasem popadły w ruinę. Produkcję szkła przejęła najbardziej znana z tutejszych huta szkła „Józefina” powstała w 1842 r., która osiagnęła w niedługim czasie światową sławę i uznanie. Kilka barokowych nagrobków członków rodziny Preusslerów znajduje się również na północnej ścianie dzisiejszej kaplicy cmentarnej przy ul. Piastowskiej.
Na dawnym cmentarzu ewangelickim w Szklarskiej Porębie Dolnej miejsce pochówku znalazło wiele osób, które zajmowały się wytwarzaniem i zdobieniem szkła artystycznego. Byli to najczęściej mistrzowie szklarscy, hutnicy, szlifierze czy malarze wytwarzanych tutaj przedmiotów. Szczególną uwagę zwracał do niedawna znajdujący sie na polu z prawej strony, powyżej „kaplicy Preusslerów” wolnostojący nagrobek rodziny Sacher, której przedstawiciele specjalizowali się w artystycznym grawerowaniu szkła. Jego tablica inskrypcyjna została wykonana z czarnego, nieprzezroczystego szkła zwanego marblitem, na którym napis kommemoratywny w gotyckiej minuskule został najpierw wygrawerowany, a następnie pozłocony. Nagrobek prawdopodobnie powstał około 1910 r., niestety jego płyta inskrypcyjna została całkowicie rozbita podczas pisania tego artykułu w marcu 1998 r.
Swoje miejsca spoczynku mają też tutaj inni znani miejscowi artyści jak mistrz malarstwa na szkle Julius Ludwig (1850 – 1918), który spoczywa na lewym polu, zaraz za główną brama cmentarza, czy mistrz szlifierski Ernst Wriese (1854 – 1914) i jego syn, który kontynuował zawód ojca Alfred Wriese (1882 – 1914). Pomnik nagrobny tej rodziny znajduje się obecnie jako pierwszy w prawym dolnym narożniku, powyżej nieistniejącego domu pogrzebowego. Mniej więcej w połowie dolnej części cmentarza, na prawo od głównej alejki pochowany jest mistrz szlifierski August Wennrich (1825 – 1878), a trochę powyżej, po tej samej stronie spoczywa mistrz szlifierski Oskar Simon (1874 – 1927). Obaj wywodzili się ze starych, zasłużonych dla karkonoskiego szkła rodów. Na lewo, powyżej „kaplicy Preusslerów” znajduje się nagrobek mistrza hutniczego Ernsta Liebiga (1859 – 1927), a w połowie górnej części cmentarza, na lewo od głównej alejki pochowany został mistrz hutniczy Hermann Wennrich (1864 – 1931). Na cmentarzu znajduje się o wiele większa liczba grobów osób związanych z historią szklarskoporębskiego hutnictwa szkła.
Cmentarz w Szklarskiej Porębie Dolnej znany jest przede wszystkim jako miejsce ostatniego spoczynku niemieckiego filozofa i literata Carla Hauptmanna (1858 – 1921), starszego brata laureata literackiej Nagrody Nobla Gerharta Hauptmanna. W 1890 r. zamieszkali wraz ze swoimi rodzinami w gruntownie przebudowanym domu w Szklarskiej Porębie Średniej przy dzisiejszej ul. 11 Listopada 23. Mieści się tutaj obecnie Muzeum w Szklarskiej Porębie – Oddział Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze. Rozkochany w Karkonoszach Carl Hauptmann postanowił swoje idee filozoficzne propagować poprzez literaturę. Do jego najbardziej znanych utworów zaliczyć należy „Rübezahlbuch” stanowiący zbiór legend o Liczyrzepie-Rzepiórze czy powieść „Einhart der Lächler” będącą opisem edukacji na wyższej uczelni artystycznej w końcu XIX wieku.Wspomnieć należy o dokonaniu przez Carla Hauptmanna korekcie literackiej tłumaczenia na język niemiecki powieści Wł. Reymonta „Chłopi”. Jego wkład w nadaniu przekładowi doskonałej formy literackiej przyczynił sie do przyznania Wł. Reymontowi w 1924 r. Nagrody Nobla, gdyż jury korzystało właśnie z jej niemieckiego przekładu.
Jego pomnik nagrobny ustawiony został z prawej strony, zaraz za murem powyżej „kaplicy Preusslerów”. Wspaniały ceramiczny pomnik nagrobny Carla Hauptmanna zaprojektowany został przez jego przyjaciela , wybitnego wrocławskiego architekta prof. Hansa Poelziga i wykonany przez jego żonę Marlene w „Badische Porzellanfabrik Mannheim” w latach 1924 – 1925. 6) Ufundowano go ze składek przyjaciół Carla Hauptmanna i uroczyście odsłonięto 23.06.1925 r. Umieszczona na nim inskrypcja kommemoratywna pochodzi z dziennika pisarza. Jest to tekst ludowy, który Carl Hauptmann określił mianem sentencji nagrobnej:
wohl unter dem Klee,
darunter verderb ich
nimmer neh’ !
Denn jede Träne,
die dem Auge entquillt,
macht, dass mein Sarg
mit Blute sich füllt.
Doch jedesmal,
wenn du fröhlich bist,
Mein Sarg voll
duftender Rosen ist.„„Spoczywam tu pod różą
i pod koniczyną,
Pod nimi przenigdy
już nie zaginę.
I każda łza żałości,
która spływa z Twego oka
sprawia, że mój grób
wypełnia się krwią,
Zaś za każdym razem
gdy jesteś wesół
Mój grób pełen jest
pachnących róż.”
(tłum. aut.)
Z tym pięknym pomnikiem, który wieńczy symboliczny zrywający się znad otaczających go płomieni ptak, powojenna historia obeszła się wyjatkowo brutalnie. Po raz pierwszy niepełnoletni mieszkańcy Szklarskiej Poręby utrącili jego górną część pod koniec lat sześćdziesiątych, a następnie rozbity został niemal doszczętnie na początku lat osiemdziesiątych. W latach 1982 – 1983 pomnik nagrobny Carla Hauptmanna został na wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Jeleniej Górze poddany rekonstrukcji przez Oddział Toruński Pracowni Konserwacji Zabytków, jednak w chwili obecnej z powodu użytych do konserwacji złych materiałów wymaga ponownej naprawy. Pomnik ten przechowywany jest obecnie w Muzeum w Szklarskiej Porębie. W połowie lat osiemdziesiątych ustawiono na jego miejscu prostokątną, granitową płytę z inskrypcją w języku polskim i niemieckim, która również nie oparła się częściowej dewastacji.
Tuż obok, po prawej stronie pomnika Carla Hauptmanna miejsce spoczynku znalazła jego pierwsza żona Martha z d. Thienemann (1862 – 1939), która po rozwodzie z mężem zamieszkała w willi „Felderbusch” przy dzisiejszej ul. Muzealnej 3. Organizowała w niej co czwartek salon literacko-atystyczny, w którym spotykali się przedstawiciele miejscowej kolonii artystów: naukowiec i literat dr Wilhelm Bölsche, ekonomista prof. Werner Sombart, czy malarze Hanns Fechner, Willi Oltmanns oraz wielu innych. Niestety jej prosty przyścienny nagrobek w formie zbliżonej do kwadratu nie zachował się do dnia dzisiejszego. Autorem jego projektu był znany malarz, twórca fresków w jagniątkowskim domu Gerharta Hauptmanna Johannes Avenarius. Wewnątrz wieńca znajdowało się nazwisko oraz lata życia Marthy Hauptmann, poniżej zaś krótki fragment z Pisma Świętego. 7)
W prawym górnym narożniku, pod cmentarnym murem znajdują się dwa nagrobki rodziny Bölsche. Wilhelm Bölsche (1861 – 1939) należał do jednej z najbardziej oryginalnych postaci miejscowej kolonii artystów. Pisarz i biolog, zwolennik darwinizmu, popularyzator idei ochrony przyrody, biegły dziennikarz, krytyk literacki zaprzyjaźnił się z Carlem i Gerhartem Hauptmannami jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX wieku podczas spotkań postępowej berlińskiej grupy filozoficzno- literackiej znanej powszechnie jako „krag Friedrichshagen”. Zachęcony przez braci Hauptmannów Wilhelm Bölsche pod koniec XIX wieku zamieszkał w Szklarskiej Porębie. Jego sława sięgała daleko poza granice Niemiec. Wiele jego prac przetłumaczonych zostało również na język polski: „Szkice zoologiczne” wyd. polskie 1905 -1907, „Dni stworzenia”wyd. polskie 1908, „Miłość w przyrodzie” wyd. polskie 1912, „O pochodzeniu człowieka” wyd. polskie 1914. W latach trzydziestych Wilhelm Bölsche stworzył nie istniejące obecnie karkonoskie muzeum geologiczno-przyrodnicze, które mieściło się w Szklarskiej Porębie przy dzisiejszej ul. Muzealnej 5. Prowadził on z balkonu swego domu przez lunetę obserwcje astronomiczne, co budziło dla niego wśród mieszkańców dawnej Szklarskiej Poręby niekłamany podziw. Właśnie dzięki tym obserwacjom stał się, jak sam siebie żartobliwie określał „władcą Karkonoszy”. Wilhelm Bölsche pozostawił olbrzymie, składające się z paru tysiecy listów archiwum przechowywane do dnia dziesiejszego w zbiorach wrocławskiej Biblioteki Uniwersyteckiej. Dawniej jego imieniem nazwano drogę prowadzącą z Marysina na Śnieżne Kotły (dziś szlak żółty) oraz grań oddzialejącą Duży Śnieżny Kocioł od Małego. Szklarska Poręba uczciła swojego mieszkańca nadaniem honorowego obywatelstwa. Jego skromny nagrobek ozdobiony został wierszem autorstwa śląskiego poety doby baroku Johannesa Schefflera, znanego pod pseudonimem „Angelus Silesius”, który brzmi:
verwandelt werden
Gott wirst du liebst du Gott
und Erde liebst du Erde.”
„Człowieku, co kochasz
W to się zamienisz
Gdy kochasz Boga
zamienisz sie w Boga,
Gdy kochasz ziemię,
Zamienisz się w ziemię.”
(tłum. aut.)
Obok, w bliźniaczym nagrobku pochowane zostały jego żona Johanna z d. Walther (1863-1923) i zmarła tragiczną śmiercią córka Johanna (1900 – 1935), która przez długie lata pełniła funkcję jego sekretarki.
W niewielkiej odległości, poniżej nagrobków rodziny Bölsche, na prawo od dawnej alejki biegnącej równolegle do cmentarnego muru znajduje się nagrobek Hannsa Fechnera (1860 – 1931) i jego trzeciej żony Hannah z d. Riehm (1865 – 1934). Na tym pięknym, skromnym nagrobku widnieją fascimile podpisów małżonków oraz ich nazwiska i lata życia. Hanns Fechner był znanym malarzem, grafikiem, portrecistą pruskiego dworu królewskiego, profesorem berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych. Na skutek nieszczęśliwego wypadku, któremu uległ w 1910 r. częściowo utracił wzrok. W Szklarskiej Porębie Średniej mieszkał w prostym wiejskim domu przy dzisiejszej ul. Dolnej. Był członkiem honorowym „Künstlervereinigung St. Lukas in Ober-Schreiberhau” („Stowarzyszenia Artystycznego Św. Łukasza w Szklarskiej Porębie Górnej”, tzw. „łukaszowców”), jednym z założycieli „Schlesiesche Bund für Heimatspiele” („Śląski Związek Teatrów Ojczyźnianych”) czy pomysłodawcą organizowanego w Szklarskiej Porębie festynu z okazji Nocy Św. Jana. Swojej żonie Hannah dyktował wspomnienia ze swego artystycznego życia. Opowiadał w nich o ludziach, których portretował, nadając wspomnieniom tym tytuł „Menschen, die ich malte” („Ludzie, których malowałem”). 8) Hannach Fechner spędziła dwadzieścia lat na misji katolickiej w Indiach, zakładając tam między innymi wiele szkół i przedszkoli. Po powrocie z misji poprzez wykłady i odczyty propagowała kulturę tego subkontynentu.
Na cmentarzu w Szklarskiej Porębie Dolnej pochowany został też inny z „łukaszowców” Georg Wichmann (1876 – 1944). 9) Był on uczniem pracowni malarstwa pejzażowego prowadzonej na wrocławskiej akademi sztuk Pięknych przez prof. Carla E. Morgensterna, który zaraził go miłością do Karkonoszy. W Szklarskiej Porębie Georg Wichmann zamieszkał od 1924 r. w domu na dzisiejszym Wzgórzu Paderewskiego 5, obok „Lukasmüle” („Młyn Św. Łukasza” – dziś „Złota Jama”). Jego ulubionym tematem malarskim były Śnieżne Kotły oraz widoki z okolic Szklarskiej Poręby. Niestety jego grób nie dochował się do dnia dzisiejszego. Znajdował się on na prawo, trochę poniżej od „kaplicy Preusslerów”. Nie zachował się też grób jego kolegi artysty – malarza z „Młyna św. Łukasza” Hansa Oberländera, przybyłego w Karkonosze po I wojnie światowej mieszkańca Rostocku. Oberländer zmarł w cieplickim szpitalu po przejściach wojennych w 1945 r.
W górnej części cmentarza, po jego lewej stronie, niedaleko od drugiej, bocznej bramy cmentarnej, w niewielkiej odległości od siebie znajdują się dwa kamienne pomniki nagrobne pochodzące z drugiej połowy lat trzydziestych Maxa Schlickera i Gustava Bertholda. Max Schlicker (1862 – 1936) był właścicielem najbardziej znanej w dawnej Szklarskiej Porębie winiarni i hurtowego składu win. Jego lokal znajdował się przy dzisiejszej ul. Jedności Narodowej 16 (obecnie kawiarnia „Kaprys”), na którego dachu do dziś jeszcze wskazuje kierunek wiatru chorągiewka z monogramem właściciela „M.S.” Winiarnia ta była tradycyjnym miejscem wieczornych spotkań tutejszych artystów i literatów. Niestety nagrobek Maxa Schlickera uległ wiosną 1998 r. częściowej dewastacji. Gustav Berthold był dyrektorem i dyrygentem stojącej na wysokim poziomie tutejszej orkiestry uzdrowiskowej. Szczególnie popularne były jej letnie występy na świeżym powietrzu organizowane w muszli koncertowej usytuowanej w parku miejskim, którą zniszczył pożar w 1993 r.
W górnej części cmentarza, poniżej lewego górnego rogu, przy cmentarnym murze znajduje się wykonany w szarym granicie grobowiec rodziny Brandt. W swojej neoklasycznej formie nawiązuje on do antycznego pomnika nagrobnego typu „cippus”, szczególnie szeroko rozpowszechnionego na ziemiach dawnego Cesarstwa Rzymskiego. Ten czworoboczny w formie grobowiec zdobiony jest ćwierćokrągłymi narożnikami i kanelowanymi filarami narożnymi. Pod nim znajduje się pokaźna, częściowo dziś zdewastowana krypta grobowa. Jest on ciekawym przykładem kamieniarki nagrobnej sięgającej do antycznych wzorców.
Jesienią 1997 r. na zlecenie Urzędu Miasta w Szklarskiej Porębie, w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Jeleniej Górze przeprowadzona została inwentaryzacja ocalałych nagrobków. Dokonano ich pomiarów, opisu, odczytano inskrypcje, wykonano dokumentację fotograficzną i sporządzono szkic sytuacyjny z naniesieniem miejsca usytuowania.10)
Pozostaje mieć nadzieję, że zabytkowy cmentarz ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej odzyska należne mu miejsce i znaczenie wśród europejskich nekropolii.
Przypisy:
- A. Paczkowski, „Zakopane i okolice”, Warszawa 1968, s. 35 -36.
- W.Winkler, „Schreiberhau, seine Geschichte, Natur u. Beschreibung…”, b.m.w. 1903, s. 86 – 87.
- „Grabstättenbuch Schreiberhau im Riesengebirge 1840 – 1946”,
- „Szklarska Poręba – Karpacz. Mapa turystyczna”, Warszawa 1963.
- Szerzej na ten temat H. Wichmann,”Georg Wichmann 1876 – 1944. Der Maler des Riesengebirges und sein Kreis”, Würzburg 1996 (tamże dalsza literatura), P.Wiater „Kolonia artystyczna w Szklarskiej Porębie” [w:] „Wokół niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Północnych”, p. red. Z. Mazura, Poznań 1997, s.127 – 149.
- „Verkehrs Büchlein Schreiberhau 1936 – 1937”, Schreiberhau 1937, s. 67, „Schreiberhauer Wochenblätter” z 5.06.1924, 17.12.1924, 25.06.1925, „Wanderer im Riesengebirge” 07.1925
- Projekt tego nagrobka znajduje się w bibliotece Muzeum Gerharta Hauptmanna w Erkner pod Berlinem.
- H. Fechner,”Menschen, die ich malte”, Berlin 1927.
- H.Wichmann, op. cit.
- P.Wiater,”Inwentaryzacja nagrobków na terenie zabytkowego cmentarza
w Szklarskiej Porębie Dolnej”, Szklarska Poręba 1997.