Szata roślinna Kotliny Jeleniogórskiej

Szata roślinna Kotliny Jeleniogórskiej

Całe Sudety, a zwłaszcza Kotlina Jeleniogórska stanowią przykład przeobrażeń, jakich w środowisku przyrodniczym dokonuje człowiek. Wycinanie i wypalanie lasów dla potrzeb budownictwa i gospodarki rolnej początkowo nie powodowały jeszcze katastrofalnych zmian. Poważne niebezpieczeństwo zawisło nad odwieczną puszczą sudecką, którą tworzyły mieszane drzewostany liściaste (głównie bukowe), gdy w regionie sudeckim zaczęło się rozwijać górnictwo i hutnictwo metali; tradycje tych gałęzi przemysłu sięgają w Sudetach XIII wieku. Drewno potrzebne było do obudowy sztolni górniczych, a do wytapiania rudy konieczny był węgiel drzewny. Spora część ludności zamieszkującej tereny Kotliny Jeleniogórskiej zajęła się wypalaniem węgla drzewnego; „kurzący” (tak zwano tu leśnych węglarzy) stali się charakterystyczną w tym regionie, liczną grupą zawodową. Kolejny etap niszczenia tutejszych lasów związany był z rozwojem hutnictwa szkła, którego początki sięgają na tym terenie XIV wieku. I ono przyczyniło się również do znacznego wytrzebienia puszczy sudeckiej, bowiem gdy w jednym miejscu drewna już nie stało, przenoszono hutę dalej, a właściwie – wyżej. Huta szkła w Szklarskiej Porębie była siedmiokrotnie przenoszona na nowe miejsce. Zapotrzebowanie na duże ilości drewna, zużywanego do wypalania, także przyczyniło się do zniszczenia drzewostanu. Skutki tej rabunkowej gospodarki leśnej szybko o sobie dały znać. Od XVI wieku nawiedzają Kotlinę Jeleniogórską katastrofalne powodzie. Z wylesionych stoków Karkonoszy wody spływały bowiem szybko i rzeki nie mogły pomieścić w swych korytach wielkich mas wody, wylewając szeroko. W XVII wieku rozwinęło się tkactwo, które przyczyniło się do ostatecznej dewastacji sudeckich lasów (z węgla drzewnego wyrabiano potaż, konieczny w procesie bielenia płótna lnianego).
Rozwijający się w kotlinie przemysł potrzebował coraz większej ilości drewna; jeszcze w XIX wieku hutnictwo nadal opierało się na węglu drzewnym. Drewno stało się również pożądanym przedmiotem handlu.

Gdy w XVIII wieku Śląsk przeszedł pod panowanie pruskie, podejmowane były pierwsze próby racjonalnej gospodarki leśnej. Niestety, owa „racjonalność” ograniczała się do nasadzeń szybko rosnących gatunków drzew. Naturalne drzewostany zastąpione zostały jednogatunkowymi lasami świerkowymi z nikłą domieszką jodły, buka i jawora.

W ciągu 150 lat monokultura świerka stała się dominująca w sudeckich lasach. Świerczyny rosną tu na niewłaściwych siedliskach, często całe połacie lasu są jednego wieku, a drzewa, wyhodowane z nasion obcego pochodzenia, są mało odporne na niszczenie przez pasożyty, owady oraz huraganowe wichry. Wiek XX nie poprawił sytuacji, bowiem w wyniku rozwiniętego
przemysłu – głównie w następstwie spalania węgla – od dziesięcioleci emitowane są do atmosfery duże ilości związków siarki. One to, łącząc się w atmosferze z wodą, opadają na lasy w postaci tzw. kwaśnych deszczów powodujących usychanie drzew. Chory drzewostan łatwiej ulega atakowi szkodników i szybciej jest niszczony przez wichry. Giną w tym procesie niszczenia zwłaszcza drzewa szpilkowe nie zrzucające liści na zimę, a więc przede wszystkim świerki.
Szata roślinna Kotliny Jeleniogórskiej kształtowała się w okresie lodowcowym i polodowcowym. Roślinność wcześniejsza, trzeciorzędowa, nie zdołała przetrwać epoki zlodowacenia. W chłodnym klimacie, w bezpośrednim sąsiedztwie lądolodu mogły ocaleć tylko odporne na chłody gatunki wysokogórskie, a takie przecież w kotlinie nie występowały. W miarę ocieplania się klimatu pojawiły się coraz to nowe gatunki, pochodzące z różnych obszarów Eurazji. W roślinności omawianego obszaru wyróżnić można następujące zespoły fitogeograficzne:

  • borealny, reprezentowany przez borówkę brusznicę, rzeżuchę łąkową;
  • eurosyberyjski, z pospolitymi roślinami takimi, jak: malina, sosna, olsza czarna, wiklina, borówka czarna, trzmielina zwyczajna;
  • ałtajsko-alpejski, z zawilcem narcyzowym;
  • środkowoeuropejski, z bukiem, klonem, dębem, lipą szerokolistną, naparstnicą zwyczajną;
  • atlantycki – z przytulią hercyńską i śledziennicą naprzeciwlistną.

Zespoły roślinności arktycznej i alpejsko-arktycznej występują w Sudetach Zachodnich już poza Kotliną Jeleniogórską – głównie w wyższych partiach Karkonoszy. Roślinność pontyjska spotykana jest natomiast w Górach Kaczawskich.

Już dawno zauważono zależność charakteru roślinności od klimatu, rodzaju podłoża i wysokości nad poziom morza. Piętrowy układ roślinności jest charakterystyczny dla każdego obszaru górskiego. W rejonie jeleniogórskim wyodrębniono pięć takich pięter, poczynając od dna Kotliny Jeleniogórskiej aż po najwyższy szczyt Karkonoszy – Śnieżkę (1602 m). Najniższym piętrem jest tu piętro pogórza, położone na wysokości od 340 do 500 m npm. Ponad nim, do około 1000 m npm, rozciąga się piętro regla dolnego, wyżej – do 1250 m – sięga regiel górny. Ponad nim, do wysokości 1450 m, występuje piętro hal alpejskich. Tematem niniejszego opracowania jest w zasadzie roślinność piętra pogórza, bowiem ono tylko odpowiada obszarowi Kotliny Jeleniogórskiej, a ponadto piętro regla dolnego – z uwagi na opisany w przewodniku rezerwat przyrody na górze Chojnik.

Piętro pogórza posiada roślinność zmienioną w efekcie długotrwałej działalności człowieka. W jego obrębie przeważają tereny uprawne i łąkowe. Lasy zachowały się w nielicznych skalistych fragmentach kotliny, których już nie można było użytkować rolniczo. Znaczną część obszaru tego piętra zajmują tereny zabudowane; osadnictwo powstało i rozwinęło się głównie wzdłuż rzek przecinających Kotlinę Jeleniogórską. Dawny naturalny las w piętrze pogórza tworzyły buki, dęby, graby, lipy, a nad rzekami olsze i wierzby. Kiedyś drzewa iglaste stanowiły tylko niewielką domieszkę tych lasów. Miejsca suche porastała sosna, zaś cieniste jodła. Dzisiaj drzewem dominującym w składzie drzewostanu piętra pogórza jest świerk, gdzieniegdzie z domieszką brzozy, buka i dębu.

Jerzy Fabiszewski uważa, że zbiorowiskiem potencjalnym dla Kotliny Jeleniogórskiej są żyzne lasy liściaste Galio-Carpinetum, czyli lasy gradowe z dominującymi gatunkami takimi, jak dąb, grab i buk, z zaroślami tarniny oraz charakterystycznymi roślinami zielnymi, jak przytulią leśna, gwiazdnica wielokwiatowa. O tym, że dawniej dębów w Kotlinie Jeleniogórskiej nie brakowało, świadczy przywilej na wybudowanie młyna z roku 1298. Książę Bolko I zezwala w tym dokumencie na zainstalowanie w budowanym w Jeleniej Górze młynie – również i koła do mielenia kory dębowej. Obecnie gdzieniegdzie występują w kotlinie fragmenty lasów łęgowych z olszą czarną, z łanami świerząbka orzęsionego. Nad potokami dominują zarośla lepiężnika białego.

Piętro regla dolnego, które schodzi miejscami do wysokości 450 m npm, tworzy las liściasty, częściej jednak mający skład mieszany. Niewielkie, zbliżone do naturalnego charakteru fragmenty zbiorowisk roślinnych regla dolnego występują w okolicy Sobieszowa na górze Chojnik oraz w paśmie Wzgórz Łomnickich na Witoszy i Grodnej. Przeważającym zbiorowiskiem regla dolnego była ongiś kwaśna buczyna górska porastająca gleby zakwaszone, ubogie w składniki pokarmowe. Z roślin zielonych występują tu trawy: kosmatka gajowa, śmiałek pogięty, turzyca pigułowa; ponadto borówka czarna oraz mchy. W miejscach bardziej wilgotnych pojawia się paproć wietlica samicza. W pobliżu strumieni, w wilgotnych wąwozach i jarach występują enklawy żyznego lasu bukowego o bogatszym podszyciu. Spotyka się w nich marzankę wonną, gajowiec żółty, niecierpek pospolity. W wyższych partiach piętra regla dolnego pojawia się las liściasty, miejscami z przewagą jaworu. Jeszcze wyżej rosną bory mieszane, głównie świerkowe, z udziałem jodły i buka.

Na szczególną uwagę miłośników przyrody zasługuje rezerwat sąsiadujący z Kotliną Jeleniogórską, często odwiedzany przez turystów, obejmujący granitowe wzgórze Chojnik (627 m). Na powierzchni 23 ha już w roku 1953 utworzono tu rezerwat florystyczno-faunistyczny. W roku 1959 teren ten przyłączono jako enklawę do Karkonoskiego Parku Narodowego. Wierzchołek Chojnika zdobią ruiny średniowiecznej warowni piastowskiej. Górę porasta zubożały las bukowy. Na jej północnym zboczu występują fragmenty żyznej buczyny, zaś południowe stoki porasta bór sosnowy. Nazwa Chojnik wywodzi się od słowiańskiego wyrazu „choina”. Dolne partie lasu stanowią w rezerwacie głównie drzewa iglaste, wprowadzone w miejsce lasów dębowo-bukowych i dębowo-grabowych. Ciekawostką ze świata zwierząt jest istnienie w tym rezerwacie jedynego w Polsce stanowiska pająka Tetrilus macrophtalmus. Żyje tu ponadto rzadki gatunek ślimaka o nazwie świdrzyk łamliwy. Na Chojniku można spotkać również muflony. Te dzikie owce sprowadzono tu w roku 1912 z Korsyki. Z rejonu Chojnika przeszły one także w wyższe partie Pogórza Karkonoszy. Z ptaków gnieżdżą się w rezerwacie: muchołówka mała, dzięcioł zielonosiwy, gołąb siniak i inne. Na terenie rezerwatu wytyczono dydaktyczną ścieżkę przyrodniczą, której przebieg i wyznaczone „przystanki” zapoznają turystów z jego walorami.

Interesujące zespoły roślinności, często z unikalnymi okazami, znajdują się w licznych na terenie Kotliny Jeleniogórskiej parkach przypałacowych, zwanych też „podworskimi”. Parki te są częstym, charakterystycznym elementem krajobrazu kotliny, będąc zarazem wyjątkowym, bo pozytywnym przykładem ingerencji człowieka w środowisko naturalne. W zespołach roślinności parkowej znajdują się liczne pomniki przyrody. Parki te stanowią przedmiot badań i znajdują się pod opieką konserwatora przyrody (objęte są ochroną prawną).

Źródło: Bohdan W. Szarek „Kotlina Jeleniogórska”

Dodaj komentarz